detalj slike: KRK Art dizajn

Doprinos Save Mrkalja prosveti Korduna, Vojne Krajine, Dalmacije i Dubrovnika

Danko Perić

Filologu i pesniku Savi Mrkalju (Sjeničak, 1783 – Beč, 1833 ?), pripada važno mesto u kulturnoj istoriji njegovog rodnog Korduna, tadašnje Vojne Krajine i, kako u ovom tekstu nastojimo da ukažemo,u istoriji Srba Dalmacije i Dubrovnika.

Trebalo bi da mu to bude uvaženo i u celokupnoj kulturnoj istoriji srpskog naroda, jer je, između ostalog, doprineo konstituisanju savremene azbuke i bio prvi pravi pesnik jamba u srpskoj poeziji. Ovim tekstom zalažemo se i za to da mu Srpska pravoslavna crkva, makar simbolično, vrati kaluđerski čin koji je njemu, monahu Julijanu, uzet 1813. godine, u manastiru Gomirje, u gornjokarlovačkoj eparhiji.  

Ključne reči: Sava Mrkalj, savremena azbuka, Kordun, Karlovačko vladičanstvo, manastir Gomirje, Šibenik, Dubrovnik, Beč, peostopni jamb

Filolog i pesnik Sava Mrkalj (Sjeničak, 1783- Beč, 1833 ?)  je  u knjižici od svega 18 strana „Salo debeloga jera libo azbukopretres“ objavljenoj 1810. godine u Budimu (Mađarska), prvi među Srbima  učvrstio načelo „piši kao što govoriš“ po uzoru na Johana Kristofa Adelunga (1732-1806), nemačkog gramatičara i filologai time postavio osnovfonetskom pravopisu Vuka  Stefanovića Karadžića. „Sava Mrkalj a ne Vuk, kako se inače u srpskoj široj javnosti smatra, postavio je dva načela: 'jedan glas, jedno slovo' i 'piši kao što govoriš', uvodeći umesto etimološkog kakav je u evropskim državama, fonetski sistem u srpski jezik i tako doprineo konstituisanju savremene azbuke“. (Subotić: 2018, 10-11)

Mrkalj je, prema istraživanjima Žarka Ružića, bio i „prvi pravipesnik srpskog jamba“, i kako ovaj profesor navodi „preteča kostićevskog i srpskog petiktusnog ili 'petostopnog' jamba“. (Ružić 2010: 11)

Po Ružićevim podacima, Mrkaljev sonet Zemuncima, napisan 1822. je prvi srpski sonet u jampskom jedanaestercu. Ova pesma je prvi put objavljena tek 1959. godine.

Mrkalja je, uz sve nedaće što su ga za života pratile, nažalost, i crkva lišila monaškog čina, đakona, pre tačno 120 godina, 1813, do kada je, pod imenom Julijan, služio u manastiru Gomirje u Gornjokarlovačkom vladičanstvu, u tadašnjoj Vojnoj krajini.

Dva Mrkaljeva jubileja 2023, u kojoj se navršava 240 godina od rođenja i 190 godina od smrti (ako je tačan podatak da je umro 1833), prilika su da kultura i druga udruženja njegovih zemljaka, Kordunaša i ostalih Krajišnika, zvanično zatraže da mu se vrati monaški čin, makar to bilo i simbolično. 

Mrkalju su i posle smrti učinjene mnoge nepravde. On nije uvršenu izborznamenitih Srba 19. veka, koji je sačinio Andro Gavrilović (objavljeno u tri albuma od 1901. do 1904. godine).Gavriloviću se nije činilo kao „ubedljivo“ ni to da je Mrkalj bio međunajumnijim Srbima, mnogi tvrde - i najumniji Srbin u 19. veku - kada je bilo izuzetno malo pismenihljudi u srpskom narodu.

Još je teže razumeti da Save Mrkalja nema ni u „100 najznamenitijih Srba“, inače vrednom  leksikografskom izdanjugrupe autora, uglavnom akademika SANU, čije je prvo izdanje objavljeno 1993. godine.

Osim Gavrilovića i te grupe akademika,o Mrkalja su se, u dugom periodu ćutanja o njemu (tri četvrtine 19. veka i više od polovine 20. veka), ogrešili i mnogi drugi autori. O njemu se, naime, nije uopšte pisaločitavih pola veka - od 1877, kada je u časopisu „Javor“, Mrkaljevubiografsko-književnu sliku objavioĐorđe Rajković (idući put je taj tekst objavljen 1950. godine), pa sve do 1928, kada je Dimitrije Ruvarac tek podsetio na njega objavivši jedno Mrkaljevopismo(u: Prilozi Matice srpske za književnost, jezik, istoriju i folklor, 1928, knj. 28) koje je pronašao u Patrijaršijskoj biblioteci.

Prestrogo je mišljenje da je to učinjeno zato jer se sami Mrkalj, pod spletom nepovoljnih okolonsoti, odrekao dela „Salo debeloga jer...“ i svoje grafičko-ortografske reforme, u tekstu „Palinodija debeloga jer“ objavljenom 1817. Godine.

O tome da deo krivice „pripada“ samom Mrkalju, jer u sebi nije nosio „energiju buntovnika i osvajača, za razliku od Vuka Stefanovića Karadžića“, piše Stanko Korać (citirajući Ivu Andrića): „Danas mi jedva možemo sagledati kolika je bila zamašna borba za jezik i pravopis što ju je počeo Sava Mrkalj a nastavio Vuk. Ta se borba morala proširiti do pokreta, ali se često dešava da u tako krupnim poduhvatima padaju prvi i najbolji borci. Mrkalj nije izdržao uslijed siromaštva i progona, a i zbog toga što u sebi nije nosio energiju buntovnika i osvajača kakvu je imao Vuk, pred kojim su stajale iste teškoće... jer kako ono za njega reče Ivo Andrić: 'Vuk je bio prek i vrletan čovek, kome je trebalo mnogo prostora u životu i na papiru'“. (Korać 1971: 105-106).

Mrkalj je bio genije, ali, šire nepriznat. Bio je psihički rastrojen čovek, koji je u cilju da se odbrani od primitivnih verbalnih napada i izopštavanja, znao upotrebiti fizičku silu. Zato ga je, čak i zaslužni verski poslenik, Josif Rajačić (1755-1861), arhimandrit manastira Gomirje u Vojnoj Krajini (kasniji prvi srpski patrijarh sa sedištem u Sremskim Karlovcima) nazvao „rušiteljem mira i tišine“.

Zla kob Mrkaljeva se produžava i u naše vreme. Oni koji donose važne odluke u kulturi i prosveti, naime, nisu mu skloni ni u 21. veku. Tako nije prihvaćen ni predlog da se njegovim imenom nazove osnovna škola u beogradskom naselju Busije koje su kao i (delom) samu tu školu podigli njegovi zemljaci, prognani Krajišnici. Škola je, zvanično registrovana 2020/2021. školske godine kao Izdvojeno odeljene OŠ „Branko Radičević“ iz Batajnice.

Mrkaljevo delo je poslednjih 70 godina bilo česta tema naučnih radova i antologija

Temom delo i život Save Mrkaljasu se, počev od sredine pedesetih godina 20. veka, bavilinajpre Vladan Nedić i Mladen Leskovac, na čemu im treba odati posebno priznanje, a potom i drugi književni teoretičari i istoričari. To je već podugačk spisak: Milan Radeka, Stanko Korać, Vaso Milinčević, Gojko Nikoliš, Milan Mrkalj, Dušan Ivanić, Vukosava Opačić –Lekić, Jovan Radulović, Milan Moguš, Josip Vončina, Milan Micić, Gordana Đilas, Momčilo Subotić, Duško Pevulja, Mara Bekić-Vojnović, Aleksandar Mladenović, Žarko Ružić,Miloš Okuka, Jovan i Irina Deletić, Milka i Pavle Ivić, Mato Pižurica, Milorad Pavić, Meša Selimović, Nikola Grdinić, Amfilohije Radović Zdravko Krstanović, Tanja Zlatanović, Slavko Leovac, Vlado Đukanović, Gordana Đilas, Duško Pevulja, Uroš Matić, Svetozar Dančuo, Anđelko Anušić, Milorad Dešić, Nebojša Devetak, Milan Kosanović, Dragoljub Petrović, Miljenko Pekić, Mirko Demić, Filip Škiljan, Drago Roksandić, Danko Perić i drugi.

Studije o njemu, kao i sabrane pesme i drugi radovi (po broju skromna, ali po značaju impozantna zaostavština) objavljene su u nekoliko izdanja u Topuskom (1994. godine, tada u Republici Srpskoj Krajini), u Beogradu, Novom Sadu, Zagrebu, Banjaluci i drugim gradovima.

Mrkaljevo ime nose danas kulturna društva sa sedištima u Novom Sadu i u njegovom rodnom Sjeničaku, dve književne nagrade- jedna koju je ustanovilo SKD „Prosvjeta“ u Zagrebu i druga, Književne zajednice Krajine u Beogradu. Njegovim imenom su nazvane i ulice u Beogradu i još nekoliko gradova u Srbiji i Republici Srpskoj.

Prvi Krajišnik koji ga se „setio“ bio je karlovački katiheta Milan Radeka (1897-1982). Radeka je ostavio rukopise o njegovom školovanju u, tada dvogodišnjoj,bogosloviji u Plaškom, koje je Mrkalj okončao 1799. godine, kada je, čak i pre punoletstva, postao učitelj u Slaveno-srpskoj školi u Gospiću(1799-1801). Deo Radekinog teksta je Matica srpska objavila posthumno (Zbornik Matice srpske za istoriju, 31, Novi Sad 1985).

Slaveno-srpska škola škola u Gospiću je, kako je napisao Radeka, obnovila rad krajem 18. veka, upravo u vreme Mrkaljevog dolaska u nju, ponajviše zahvaljujući nastojanju ličkog prote Jovana Milivojevića, kome su se pridružili krbavski proto Tomo Budisavljević i korenički proto Stojan Šobot. „Državne (krajiške) škole bile su samo u većim mestima, gdje su Srbi u manjini, dakle njima nedostupne. A u te škole mora ko hoće u kakvu službu. Srpskih narodnih škola nema, a gde ih ima, ono što se tamo nauči, može da posluži samo u crkvi“.  (Radeka 1985, 68-69)

Radeka je prikupio i podatke o Mrkaljevom daljem školovanju u Zagrebu (ukupno četiri godine, po dve godine tzv. arhigimnazije i filozofije) i kasnije na studijama u Pešti, gde je učio matematiku i filozofiju. Objavio je i podatke o boravku Mrkalja umanastiru Gomirjeu Vojnoj krajini. Do tih podataka Radeka je došao u tadašnjoj Eparhijskoj arhivi u Plaškom (danas su ta dokumenta u Hrvatskom državnom arhivu u Zagrebu).

Izopštenje iz manastira i lutanja ili bežanja od sebe samog

O uticaju na Mrkaljev identitet, njegovog zavičaja, rodnog Sjeničaka na Kordunu, i šire - Vojne krajine, pisalo je nekoliko autora, između ostalih Stanko Korać i Milan Micić.

Krajina (Vojna krajina ili Vojna granica) je bila militarizovana austrijska bezbednosna zona koja je na području Hrvatske i Slavonije delovala još od 16. veka u cilju borbe protiv Osmanskog carstva. Milan Micić, piše: „Rođen  i odrastao u svetu Vojne krajine, te najveće kasarne u Evropi, iz koje je Hagsburška monarhija regrutavala najjeftiniju vojsku svog vremena, ... na prostoru dodira vera, spoznavao svoj identitet i svoju osobenost, koji su bili i kolektivni predznak naroda kojem je pripadao... na tlu gde su se različitosti dodirivale, prožimale i sudarale, Sava Mrkalj je jasnije i razgovetnije mogao da oseti sopstveno biće i da oseti jezik kao njegov znak i izraz“. (Mićić 2010: 6)

Stanko Korać ocenjuje da su Srbi na Vojnoj krajini, organizovani pomoću Austrije da se bore protiv Turske, „uvijek bili spremni za rat i to ih je odbijalo od mirnog privrednog i duhovnog rada... Bez gradova, bez kulturnog sjedišta, bez društvene kohezije koju stvara građansko društvo, oni su teško ulazili u svijet koji je stvarao kulturu. I onda kad su se pojavljivali daroviti pojedinci, oni u svojoj sredini gdje su rođeni, nisu mogli biti prihvaćeni, jer su jedina duhovna središta bili manastiri i crkvene škole u kojima opšti nivo obrazovanja i prosvjećenosti nije bio na potrebnoj visini. I zato je bilo upravo tragično roditi se u Sjeničaku“. (Korać 1971: 103)

Sava Mrkalj je u Plaškom, mestu gde se školovao i tadašnjem sedištu Gornjokarlovačke eparhije,podneo 26.jula 1811. molbu da se zamonaši u manastiru Gomirju.

Zakaluđerio se kao jerođakon Julijan krajem jula te godine (Đilas 2010: 114)

U primitivnoj i nemilosrdnoj sredini učeni sabrat je bio „bela vrana“ i postao predmet za podsmeh i uvrede, što ga se, hteo - ne hteo, moralo ticati.

Početkom decembra 1811. problematični namesnik Partenije Oklobdžija (kasnije lišen čina) montirao je protiv njega alarmantnu tužbu Konsistoriji: nikom ne da mira, sveštenike zove volovima imagarcima, isprebija sve.

Upravo manastirski namesnik Partenije „je pio i pravio nerede, a pred sami dolazak Rajačićev zapalio je manastir... Lišen je sveštenstva 1812. godine i otišao je kod unijata“. (Orlović 2015)  

Početkom novembra 1812, Josif (Rajačić) podnosi žalbu episkopu Mojsiju (Miokoviću) protiv „narušitelja mira i tišine. Episkop je 20. novembrazatražio da Mrkaljaponovo prime u manastir.Rajačić mu je odgovorio da „Mrkalj nije zaslužio 'milost i milosrđe'“. Konzistorija je 30. juna 1813. Lišila Mrkalja monaškog čina.

Mrkalj, po vlastitoj želji napušta manastir Gomirje (Đilas 2010: 115).

Neprovereni podaci navode da je „neki Mrkalj“ 1814.služio kao učitelj u Vojnoj krajini, u mestu Boviću.

Bio je privatni učitelj u Karlovcu 1816. i 1817, pa opštinski učitelj u Glini i privatni učitelj u Šapcu, a od 1818. do 1821. je bio na službi u Dubrovniku i u dva navrata pri Dalmatinskoj eparhiji u Šibeniku.

Rade Vukomanović, poznati istraživač dubrovačke kulture, pozivajući se na kolegu Vicu Adamovića, piše da se „spominje da je 1821. godine neki mladić iz Hrvatske Jovo Mrzikić učio privatno djecu pravoslavne vjere u Dubrovniku“ (Vukomanović 1971: 99).  Nije nemoguće da je to bio Sava Mrkalj, i da se morao koristi tuđim imenom i prezimenom (o.a.D.P)

O  dubrovačkoj epizodi Save Mrkalja piše Jeremija D. Mitrović, ali navodeći prethodnu godinu, 1820: : „Nekolicini prikupljenih đaka 1820. predavao je, kao prvi srpski pravoslavni učitelj u Dubrovniku, dobro poznati Sava Mrkalj. Škola nije imala pravo javnosti, te se na kraju polugodišnjeg rada polagao ispit u zvaničnoj školi u mestu. Pojavila se  i pjesma u kojoj srpska mladež slavi Mrkalja i njegov uticaj na učenike. (Mitrović: 1992)

Kako je Mrkalj uopšte stigao u Šibenik i Dubrovnik?

U to vreme je, pripremajući za štampu svoju biografiju „Žitije Gerasima Zelića“,koja je izašla u Budimu 1823, arhimandrit manastoira Krupe Zelić  zamolio  Vuka Karadžićada mu preporuči ko bi mu to redigovao. U pismu od 27. juna 1820. Zelić je obaveštavao Vuka St. Karadžića da je još pre skoro tri i po godine završio pisanje svog Žitija, kao i da je počeo razumevati Vukov „stil serbskoga pravoga jezika i izgovora“, tek kad se „upoznao i zbližio sa Savom Mrkaljem“. Tražio je pogodnu ličnost da taj rukopis rediguje i pripremi za štampu. Na Vuka mu je, kako je napisao, skrenuo pažnju Sava Mrkalj. Vuk preporučuje da mu rukopis pregleda „dostaučeni Sava Mrkalj“.

Zelić piše u tom pismu da se Mrkalj... „otnekoga vremena nalazi u Dalmaciji, ali Siromah ne ima sreće; kakono što i mnogi visokoga učenija ljudi malo je imadu, one govorim što svijet srećom naziva. (Vukova prepiska, III, 532).

Mrkaljev boravak u Šibeniku protekao je u vremei u znaku antiunijatske borbe Zelića, Kirila Cvjetkovića i još nekoliko monaha i sveštenika u tek osnovanoj samostalnoj Dalmatinskoj eparhiji. Bila je to misija, ilikako je Mrkalj naveo, borba za svoj „zakon i crkvu“ (zakon je ovde u značenjuvera, o.a. D.P). SavaMrkalj je, kao i protosinđel Kiril Cvjetković, kraće vreme bio u službiepiskopa dalmatinskog Venedikta Kraljevića, kojeg su obojica napustila kada su se uverili da se Kraljević, pod pritiskom austrijskih vlasti iRimokatoličke crkve, priklonio uniji.

Uniji se posebno suprotstavljao protosinđel Kiril Cvjetković. Kako je Cvjetković zapisao, velikog istomišnjenika je imao upravo u Savi Mrkalju.

Mrkalj je u to vreme, kako je naveo Cvjetković, prevodio na italijanskijednu „porugatelnu“ pesmu protiv dalmatinskog episkopa VenediktaKraljevića, po svoj prilici na nagovor episkopa gornjokarlovačkog Lukijana Mušickog, a sa učiteljima unijatima vodio rasprave o dogmi.

Godine 1821. Srbi se žale caru Francu I u Beč ističući da: „čvrsti i postojani u našoj vjeri (pravoslavnoj),odlučili smo izgubiti svoje imanje i život prije nego što dopustimo i najmanju izmjenu u dogmatima naševjeroispovesti“ (Zelić 1900, 179).

Vuku se samo godinu ranije, 1820. obratio Venedikt Kraljević pitajući ga da li bi mogao da radi u seminariji koja bi bila otvorena u Šibeniku, jer nije uspio da nađe odgovarajuće nastavnike. (Vuk 1988, 360-364)

Pravoslavni Dalmatinci, na čelu sa arhimandritom Gerasimom Zelićem, obratili su u to vreme, konkretno se 30. aprila 1820. za pomoć i karlovačkom mitropolitu Stratimiroviću, kome su detaljno izneli svoje viđenje ovog problema, a Kraljevićevu delatnost opisali kao potpuno neprihvatljivu.

Istoričar SPC Radoslav M. Grujić piše: „Vladika Kraljević živeo je i radio, za Francuza i prve dve godineaustrijske vladavine, kao prvi episkop i prijatelj naroda. Ali 1815. okrenedrugačije i da se dodvori vladi predloži joj plan kako da se Srpska crkva uDalmaciji i Boki pounijati. „I 1820. već se pristupilo tome poslu – izGalicije su dovedena tri unijatska sveštenika da otvore bogoslovsku školuu Šibeniku i spremaju bogoslovske sveštenike. (Grujić 1995, 164-165)

Ovaj dalmatinski sukob rešio je sam narod, na Duhove, 10.maja 1821, zaverenici su pucali na Kraljevićeve kočije, misleći da je se unjima vozioepiskop, u kočijama je bio i poginuo unijatski učitelj kanonikStupnicki, a posle mesec dana ranama je podlegao i gradski zapovednik.  Interesantno je da je jedan od trojice atentatora bio rimokatolik“. (Miz 2001)

Zbog ubistva kanonikova osuđen jeprotosinđel Cvetković kao tobožnji podstrekač, na tešku tamnicu od 20godina. „On je tamnicu izdržao, pa je posle do smrti 1857. proživeo umanastiru Bezdinu, gde je napisao svoju Avtobiografiju, koja nam pokazujemnoga njegova i narodna stradanja zbog vere“.(Grujić 1995, 165)

Sava Mrkalj se u Šibeniku, i posle otvorenog sukoba sa episkopom Kraljevićem idrugim nosiocima procesa unijaćenja, zadržao još jednu godinu. Iz Šibenika je krajem marta 1821. poslao dve pesme Dimitriju Davidoviću, uredniku Novinaserbskih u Beč, a jedna od njih je poslanica tadašnjem episkopuplašćanskom i poznatom književniku Lukijanu Mušickom. Za jednu od tihpesama Ružić piše da je impresivna pohvala rimi, „na osnovu čega senjegova poezija svrstava u predromantičarsku stilsku formaciju“.

Mrkalj je, koliko se zna, kasnije boravio u Zemuna, potom dve godine u Sremu (negde na Fruškoj gori) i kratko u banatskom manastiru Sveti Đurađ (Šenđurađ), o čemu nema pisanih podataka..

Molio je u Sremskim Karlovcima mitropolita Stratimiroviću da ga „primi u koji sremski manastir“, ali molba nije uslišana.

Onda ga lutanja dovode ponovo u Vojnu krajinu, sada u Karlovac. Mrkalj je 1825, ranio nožem jednog nastavnika u Karlovcu, policija ga je okovala u„teško gvožđe“ i prebacila u zatvor u Glini. Iduće godine ga posećuje lekar i daje izveštaj: kod bolesnika se manifestuje ludio u obliku fiksne ideje gonjenja, do čega je došlo zbog teškoh egzistencijalnih problema, neostvarenih ambicija, emocionalne napetosti, gubljenja ranije podrške bivšeg episkopa Miokovića, a ne isključuje se ni organska bolest. Predlaže da se povede briga o njegovom životu, inače bi moglo doći do stvarnog ludila.

Zaključak

Nepriznati genije Sava Mrkalj, verovatno najpametniji Srbin u 19. veku,  imao je težak život, a najteže mu je palo kada je 1813. godine, razmonašen.

Trebalo bi učiniti sve da Mrkalj zvanično bude rehabilitovan u svojoj, srpskoj crkvi,kojoj je, kao i svom narodu, bio toliko odan. Krajiška udruženja u Srbiji su najavila da će pokrenutipeticiju Srpskoj pravoslavnoj crkvi za posthumno vraćanje monaškog činaMrkalju. Vreme je da se stavi tačka na razmonašenje i isključenje izcrkvene zajednice, od kojeg je proteklo izuzetno burnih 210 godina. U polovina tog perioda genijalni i zaslužni Sava Mrkalj bio je veoma gruboignorisan.

Došlo je vreme da se na sve to stavi tačka.

Korišćena literatura

Vuk 1988: Vukova prepiska 1, Prosveta,Beograd

Vukomanović 1971: Rade Vukomanović, Dubrovnik, u: Almanah Srbi i pravoslavlje u Dalmaciji i Dubrovniku, Savezudruženja pravoslavnog sveštenstva SR Hrvatske, Zagreb

Grujić 1995: Radoslav M. Grujić, Pravoslavna srpska crkva, reprint izdanje, EvroBeograd, „Kalenić“ Kragujevac

Đilas 2010: Gordana Đilas, Hronologija života i rada Save Mrkalja, u: Sava Mrkalj Povodom dvestagodišnjice... Azbukoprotresa (1810-2010), Gradska biblioteka Novi Sad 

Ivanić 1998: Dušan Ivanić, Književnost Srpske Krajine, BIGZ, Čigoja štampa, Beograd

Ivanić 1989: Dušan Ivanić, Srpska književnost, Memoarska proza 18. i 19. veka, prva i druga knjiga,priredio Dušan Ivanić, Nolit, Beograd

Korać 1971: Stanko Korać, Prilog Korduna književnosti srpskoj i hvatskoj, u: Vjetrom vijani. Spomenica SKD „Prosvjeta“, Zagreb

Miz 2001: Roman Miz,  Kršćanski istok, prošlost i sadašnjost, Veternik LDIJ, Novi Sad

Mićić 2010: Milan Mićić, Rubovi svetova Save Mrkalja u: Sava Mrkalj Povodom dvestagodišnjice... Azbukoprotresa (1810-2010), Gradska biblioteka Novi Sad 

Radeka 1985: Milan Radeka, Nekoliko priloga o Savi Mrkalju, Zbornik Matice srpske za istoriju, 31, Novi Sad

Ružić 1997: Pesme i spisi, priredio Žarko Ružić, prvo izdanje, SKD Sava Mrkalj, Topusko

Ružić 2010: Žarko Ružić, Mrkalj kao neosporivi reformator azbuke i prvi pravi pesnik srpskog jamba, u: Sava Mrkalj Povodom dvestagodišnjice ... Azbukoprotresa (1810-2010), Gradska biblioteka Novi Sad

Subotić 2018: Momčilo Subotić, Sava Mrkalj – reformator srpke azbuke, u: Politička revija, vol. 57, br. 3/2018, Beograd

Štampa i periodika

Ljetopis 1997: Ljetopis Srpskog kulturnog društva „Prosvjeta“, svezak 2, Zagreb, 1997.

Zbornik FF 1959: Zbornik Filozofskog fakulteta, IV—2, Beograd 1959.

Zbornik MS 1950: Zbornik Matice srpske, serija društvenih nauka, I, Novi Sad 1950.

Internet

Mitrović 1992: Jeremija D. Mitrović, Srpstvo Dubrovnika, Beograd, na: https://www.rastko.rs/rastko-du /istorija/jmitrovic/1992/ jmitrovic-dubrovnik_l.html

Cvjetković 1898:  Avtobiografija protosinđela Kirila Cvjetkovića... priredio D. Ruvarac, na:

https:/avtobiografija_protosindjela_Kirila_Cvjetkovisa

Orlović 2015: Snježana Orlović, Monasi manastira Gomirja rođeni u Lici, na: https://gospic.rs>tag>partenije_oklobdzija

PODELITE OVAJ TEKST NA: