|
|
|
 | Mirko Demić | |
| |
detalj slike: KRK Art dizajn
TEZE ZA KRLEŽINU SERBIKU
Mirko Demić
Loše sam predstavljen, pogotovo u Srbiji. Novi naraštaji gotovo ne znaju moju Serbiku, do koje posebno držim…Miroslav Krleža
(Enes Čengić, S Krležom iz dana u dan, s. II, str. 67 (16. X 1972)
Oni koji su očekivali izbor isključivo srpskih tema iz grandioznog opusa Miroslava Krleže u mnogome će biti razočarani, jer je Krleža retko kad Srbe i Srbiju gledao i postulirao van šireg, u najmanju ruku jugoslovenskog konteksta.
Opravdanje za ovakav pristup, ma o čemu ili kome da je reč, nastoji da izbegne zamke neizbežne autističnosti, koje se javlja kao posledica samozaljubljenosti i odsustva strpljenja da se sasluša tuđe mišljenje, ma koliko ono bilo pristrasno ili manjkavo.
Dubljih i širih sinteza nikad nije dovoljno, pošto nas nagone da ne zaboravimo kako smo uvek i neizostavno delovi šire priče, a time i bliži realnijoj slici o svom mestu i ulozi u svetu. Krležina Serbika izabrana je iz obilja njegovog esejističkog i publicističkog dela, dakle – predstavlja prilično ličan izbor, delomično predodređen i izdavačevim zahtevima.
Kod Krleže nije teško prepozanti Srbe spram kojih on gaji iskrene simaptije, počevši od prote Mateje Nenadovića, preko Radoja Domanovića, Jovana Sterije Popovića, Svetozara Markovića, Dimitrija Tucovića, do svojih savremenika: Petra Dobrovića, Milana V. Bogdanovića, Marka Ristića, Oskara Daviča i dr.), ali i onih prema kojima se iskazuje otvoren animozitet i nerazumevanje (Petar Petrović Njegoš, Nikola Pašić, Bogdan Popović, Slobodan Jovanović, Miloš Crnjanski, Milan Kašanin i dr.). Nije mali broj ni onih pred čijom pojavom je začuđen, koji ga kopkaju, otimajući se jednostranim etiketiranjima, kojima je Krleža bio sklon; pomenimo među njima samo Dragišu Vasića i Momčila Nastasijevića. Sa prvim je prijateljevao, dok se sa drugim nikad nije sreo.
Pored monumentalnosti beletrističkog dela, nimalo ne zaostaje Krležin nepregledni publicistički opus, u kojem se izdvaja pokušaj sinteze svekolikih napora i otpora slavenskog konglomerata na Balkanu moćnijim i brutalnijim „bizantsko-rimskim“ snagama čije je vekovna dominacija na tom prostoru neosporna. Tako, po Krleži, „Srbi i Hrvati javljaju se na pogrebu jedne civilizacije, koja je vjekovima prolijevala rijeke krvi na Balkanu i na istočnoj obali Jadrana, gdje će slavenski pogani poživjeti kao narodi slijedećih petnaest vjekova svim cezarskim imperijalnim principima uprkos“.
Možemo i ne moramo da se složimo sa rezultatima Krležine sinteze, u celini ili u pojedinostima, ali ona svakako zavređuje pažnju. Unutar te i takve sinteze nalazi se i Srbi i Srbija, kao aktivan i nezaobilazan deo.
U svojim ocenama i viđenjima Srba i Srbije Krleža je često protivrečan, pristrasan, ponekad i brutalan, kakvo je, uostalom, i čitavo njegovo delo. Istine radi, ne treba smetnuti sa uma ni njegovu kritičnost spram svih „latinsko-bizantinskih idolpokloničkih magli“, što daje za pravo našem gledištu da Serbika nije i ne treba da bude zbir površnog divljenja i jalovo sentimentalnih glorifikacija Srba i Srbije, već i ona kritična i krajnje lična.
U svom dugom života ovaj je pisac prešao put od iskrenog srbofila, preko razočaranog Jugoslovena, do pozne distanciranosti i mrzovolje koja, uprkos sada već uvreženom stereotipu, nije prerasla u srbomržnju i srbofobiju. Međutim, neosporno je njegovo trajno zanimnanje za ono što dolazi iz Srbije i Beograda, kao što je vidljiva njegova trajna zainteresovanost za percepciju svog dela u ovdašnjoj sredini. U ovim tekstovima ne treba da zanemarimo, ali ni da praštamo Krležin obol vremenu i okolnostima u kojima ih je stvarao. Ima u njima ideološkog slepila, ali i ulagivačkih migova socijalizmu, odnosno svom prijatelju i zaštitniku Josipu Brozu.
Uprkos svemu navedenom, neke od ocena, zapažanja i zaključaka i danas imaju snagu otkrovenja, hrabrih uopštavanja i lucidnih anticipacija.
Krleža se dosledno drži one svoje misli, zapisane još januara 1916. godine, u Dnevniku: „Po čemu se mjeri veličina pojedinih historijskih ličnosti? Po tome što su odudarali od svoje sredine. Obrnut razmjer je jedina mjera.“ Takvo uverenje svoj izraz nalazi u većini njegovih tekstova koji problematizuju srednjevekovnu umetnost na Balkanu, a u njenom sklopu i onu koju su iznedrili Srbi.
Krležina formula – bizantineggiantima i vatikancima uprkos!“ – koja kao i svaka formula, podrazumava redukcionizam, često ne može da porodi suptilinije uvide u složenu materiju umetničkih uticaja, dosega i vrednosti srpske kulture, ali nam pruža na uvid jedno od mugućih viđenja našeg postojanja pod ovim nebom.
Krležu, dakle, ne zanimaju svekolike periferijske imitacije, koje ponajčešće hvale i kojima se diče „palanački politikanti, prošlostoljetni romantici, dobri rodoljubi, u najkompromitantnijem smislu ove riječi“, već sve ono što odstupa od kanona, štaviše, što od istog kanona instinktivno nastoji da se odvoji, da mu protivreči.
Uprkos nastojanja da se u poslednje vreme Krleža svede na srbomrzca, onda se ovakve njegove ocene ne bi uklapale: „Tu rastu Gračanice, Žice, Sopoćani, o kojima ni Kondakov, ni Millet, ni Diehl, ni Strzygowski, ni Pokriškin nisu rekli ono što bi bilo najvažnije, jer ove slike, koje nama, u naše evropske historijskoumjetničke eklektičke perspektive, znače danas slavne datume, upravo iz razloga, jer se javljaju kao odvajanje od sheme svoga vremena, jer su slikane giottovski i buoninsegnanski gotovo čitav vijek prije Giotta i Buoninsegne, jer nisu banalna moda, te slike u ono doba zacijelo da nisu mogle biti procijenjene po svome umjetničkom i stvaralačkom potencijalu ili po suvremenim estetskim kriterijima, po kojima su nama danas, kao što se to u umjetnosti veoma često zbiva, skupocjeno svjedočanstvo. Što su te slike bile manje konvencionalne, manje pomodne, one su se nesumnjivo i manje sviđale, a po svoj prilici da su vjekovima trajale u potpunome anonimitetu svoje ljepote, kao što traju uglavnom još i danas.“
Ne treba smetnuti sa uma da je Krležina mediavelna sinteza došla i kao posledica nastojanja države nastale na razvalinama Drugog svetskog rata da se adekvatno prikaže svetu. Nastavak takvih nastojanja vidljiv je u Krležinom dugogodišnjem angažmanu u Jugoslovenskom leksikografskom zavodu. Krleža u jednom od pisama Veljku Petroviću naglašava: “Što se tiče moje koncepcije našeg Mediavelnog perioda i njegovog kulturnohistorijskog raspona, uvjeren sam i danas da je to jedina stvarna i razumna formula za razumjevanje onog simultaniteta raznovrsnih stilova na našem terenu…”
Takođe, ovde je na probi i uverenje Dobrice Ćosića po kome je Krleža napisao „jedan neartikulisan tekst o Prvom srpskom ustanku“. Isto tako, pred ocenom je i Krležina vizija jugoslovenstva, neretko protivrečna i nedosledna, ideološki isključiva i redukovana, pristrasna i nategnuta pri pokušajima uspostavljanja simetričnosti prilikom elaboracije neuralgičnih tema srpske i hrvatske istorije.
Kada je reč o srpskim temama, ne treba zanemariti ni Krležinu arbitrarnu, a time i krajnje pristrasnu ulogu prilikom realizacije projekta Enciklopedija Jugoslavije, dajući konačni oblik enciklopedijskim jedinicama koje se odnose sa Srbe. To se naročito vidi u Krležinim nedavno objavljenim Marginalijama, gde je na pojedinim mestima lako uočljiva ogoljena idološka ostrašćenost, čak nacionalna pristrasnost, afekat, skolnost ka parodiranju pojedinih pojava i ličnosti, a da su predmet enicklopedijske obrade.
U tom svetlu posebno je zanimljiv odnos Krleže i Crnjanskog. On se ne može svesti na onaj legendarni sukob u hotelu Moskva, po Krležinom povratku iz Rusije, kao ni po polemici koja je sredinom tridesetih godina nastala nakon Krležinog teksta koji donosimo u ovoj knjizi, kao reakciju na jedan novinarski članak Crnjanskog (“Oklevetani rat”, Vreme, 16. 3. 1934). Ovde, dabome, ne donosimo odgovor Crnjanskog (“Miroslav Krleža kao pacifist”, Vreme, 22. 5. 1934), ali zainteresovanom čitaocu svesrdno preporučujemo da ga pročita.
Svejedno, „na kraju puta“, kako je voleo da kaže u razgovorima sa znatiželjnicima, Krleža je, uprkos zajedljivim primedbama u vreme povratka Crnjanskog iz emigracije i bojažljivosti donedavnog emigranta da izreče bilo kakav sud o zemlji u koju se vratio, respektovao delo srpskog pisca i nekadašnjeg suparnika. Izdvajamo ono, izrečeno novinarima, 1975. godine: „… Zašto uostalom Miloš Crnjanski ne bi dobilo Nobelovu nagradu kad je, recimo, Roman o Londonu tri puta bolji od nekih koji su takvu nagradu dobili…“ Istine radi, ni Crnjanski nije ostao dužan Krleži. U jednom intervjuu on se divi Krležinim esejima, i kaže: “kad on (Krleža, prim. M.D.) govori o arhitekturi u Dalmaciji, govori kao da je sto arhitekata u sebi imao…”), pa dodaje: “Veliki pisac sa velikim opusom, sreća je da mogao sve to da ostvari. Sada sam zaprepašćen njegovim dnevnikom koji objavljuje u “Politici”. Jer, on tu žive ljude ima mrtve, mrtve ljude ima žive itd. To je haos jedan koji je strašan…”
Možemo i ne moramo da se složimo sa mišljenjem koje Krležinu Serbiku vidi kao piščev pokušaj da pomiri vlastitu mladalačku fascinaciju Srbijom i Srbima sa razočaranjima koja su ubrzo usledila (počevši od Breglanice, pa nadalje), kao i neispunjenim nadama.
Možda je Krleža doista o Srbiji i srpskim temama pisao kao o bivšoj dragani, koja ga je, u mladosti, odbacila. Možda u njegovim tekstovima ima zluradosti, čak i malicioznosti, ali ne možemo a da ne primetimo kako mu je misao o Srbima i Srbiji bila opsesivna, bar onoliko koliko mu je bilo stalo da njegovo delo bude prisutno i vidljivo u srpskoj kulturi.
Ovakav ili sličan izbor lucidnom istraživaču bi mogao da kroz Krležino „razumevanje“ Srba, srpske istorije i kulture pomogne u raspetljavanju bar nekih od čvorova između Srba i Hrvata, prihvatimo li neveselu činjenicu da su međusobni ratovi krajnji oblici uzajamnog nerazumavanja.
|
