detalj slike: Bogdan Miščević

IVO ANDRIĆ IZMEĐU KNjIŽEVNOSTI I POLITIKE

Aleksa Đukanović

„Govore o dvadeset i pet godina njegovoga partijskog rada. Da li je itko učinio manje za Partiju od Andrića? Po svom djelu bio je stoprocentni nihilist, u životu arbitrirao je u Belvederu. Bio je Stojadinovićev čovjek, ambasador kod Hitlera. Zašto se to prešućuje?”

Ovim, doista, oštrim, kurioznim i odioznim tonom obratio se znameniti književnik Miroslav Krleža – svom prijatelju i ličnom portretisti akademiku i slikaru – Josipu Vaništi koncem oktobra 1979. godine u Krležinom domu na tihom zagrebačkom Tuškancu – u jednom od „portretskih” razgovora dva umetnika. Doista, Krleža je imao, donekle, pravo – ali samo po pitanju Andrićevog „partijskog rada”. Kao izraziti antifašista i postojani antitotalitarista, Ivo Andrić je u našoj književnoj istoriji ipak neretko tumačen dvojako, i neodređeno po pitanju svoje stvarne ideološko-političke orijentacije. Naš veliki nobelovac, po strukturi svoje ličnosti, društvenim okolnostima i istorijskim zbiljama u kojima je odrastao, i u kojima se kao pisac i ličnost formirao – bio je dosledna građanski struktuirana ličnost. Bio je Ivo Andrić državni činovnik u ministarstvu vera i diplomatski činovnik pri Vatikanu, Bukureštu, Trstu i Gracu, u vreme najaktivnije komunističke društvene agitacije: 1919, 1920, i 1921. godine, kao i docnije. Istodobno, kako Krleža detaljno, pažljivo i oprezno govori u magnetofon svojim „Ekermanima” Predragu Matvejeviću i Enesu Čengiću, Andrić, po njemu, nije bio samo „odani poklonik srpskoj kraljevskoj dinastiji – Karađorđevićima”, između dva svetska rata, kada je obavljao najviše diplomatske dužnosti u ministarstvu spoljnih poslova jugoslovenske Monarhije, i kada je postigao najviši stupanj, te vrhunac u sjedinjenju sa tadašnjom kulturnom elitom Kraljevine Jugoslavije – cenjen i ugledan, objavio je tada Andrić svoje najbolje pripovetke, sarađivao je sa znamenitim književnim časopisima i izdavačkim kućama (Srpski književni glasnik i Srpska književna zadruga) – već je i Andrić ubrzo nakon aprilskog sloma 1941, kako govori Krleža, bio i „sentimentalno vezan za raniji društveni poredak”: po Krležinom svedočenju, kako mu je lično Dučić preneo, Andrić je u toku okupacije 1941-1944, boraveći leti u Vrnjačkoj banji, svakog 7. septembra, na imendan mladog Kralja Petra II Karađorđevića – odlazio u crkvu, skupa sa ostalim narodom, na molitvu za zdravlje mladom Kralju, koji se tih burnih ratnih vremena nalazio u svom londonskom egzilu. Po Radovanu Popoviću, tih je ranih ratnih godina Andrić bio vrlo uznemiren, rezigniran, a docnije je za sve rekao: „Sve mi je ravno do mora... šta bude biće...” Jedna od bitnih činjenica za književno-istorijsko-društveno poimanje ličnog Andrićevog odnosa spram politike, je njegovo prvo životno aktivno političko delovanje: učešće u opšte-jugoslovenskom oslobodilačkom pokretu Mlada Bosna, koji je nastao s početka dvadesetog stoleća, tačnije – od Kalajeve smrti 1903. Taj snažni revolucionarni pokret svih naroda u Bosni i Hercegovini, a ponajviše Srba – pod austro-mađarskom čizmom Habzburga borio se za oslobođenje i ujedinjenje svih Južnih Slovena, i bio je u eri socijalističke Jugoslavije – ocenjivan i vrednovan kao „preteča” partizanske oslobodilačke rebelije, što je u mnogome tačno, ako se imaju na znanju bitne osobitosti, pojedine važne karakteristike, te pregršt zajedničkih socijalnih i nacionalno-oslobodilačkih ideala mladobosanaca sa komunistima u julu 1941. No, Andrić se (ako se izuzme njegova diplomatska karijera), između dva rata nije aktivno bavio društvenim i političkim angažmanom, posebno na temu osude ruskog crvenog Velikog Oktobra 1917, i komunizma, kao što su u to vreme činili Miloš Crnjanski, svojim osobito antikomunističkim člancima u listu Ideje (1934–1935.), Rade Drainac, a kasnije i Dragiša Vasić skupa sa još nekolicinom srpskih pisaca kada se odmakao od komunističkog stanovišta i primakao srpskom – monarhističkom. Andrićeva intimna promišljanja, i njegovi lični stavovi na temu komunizma, u Brozovoj Jugoslaviji u mnogome su shvatani kroz prizmu Andrićeve iskrene osude fašizma: Andrićevo odbijanje da 1941, posle sloma Jugoslavije ode u egzil – u bezbednu Švajcarsku što su mu nemačke vlasti nudile (kao i ustaške – koje su mu predlagale mesto poslanika, to jest ambasadora u Švajcarskoj), kao i Andrićevo odbijanje da mu Srpska književna zadruga pod okupacijom štampa pripovetke, te njegovo odlučno odbijanje da potpiše sramni Apel srpskom naorodu komearske uprave Milana Aćimovića „za osudu komunističkog ustanka u Srbiji jula 1941”; takođe, Andrić je penzionisan novembra 1941, ali ponosito i prkosno odbija da prima penziju, a 1944. i 1945, odmah nakon završetka rata, prva velika dela naše kulture upravo su tih godina objavljeni Andrićevi romani Na Drini ćuprija, Travnička hronika i Gospođica, štampani u Beogradu i Sarajevu – i sve je ovo, dakle, imalo, i te kakve težine da se Andrić prikaže kao „lojalan socijalistički pisac”, što on u mnogome nije bio. Istodobno, u prilog Andrićevom iskrenom antifašizmu ide i činjenica da je između dva rata, u svom ranom eseju Benito Musolini, o italijanskom fašizmu (koji je objavljen u časopisu Jugoslovenska njiva, Zagreb, br. 12, 1923.) izrekao svoje najtvrđe i najnegativnije stavove o ovoj totalitarnoj ideologiji; dakle, Andrić u ovome eseju otvoreno iznosi gađenje spram društva čiji je vođa i premijer postao fašista Duče – Benito Musolini, Andrić je zgrožen političkim i državnim nasiljem u Italiji, jednoumnom svešću i ekstremnom, to jest fatalno postojanom terorističkom aktivnošću i represijom fašista nad, do tada, uveliko slobodnim političkim životom u Italiji; Andrić sve to čini i iznosi vrlo analitički, bez trunke jednoumne isključivosti ili pristrasnosti, što potpuno dokazuje Andrićevu književničku profesionalnost i sposobnost za suvim, izoštrenim, i što istinitijim slikanjima i pripovedanjima, to jest – pravoj vizuri svih zbilja što su se krvavo zbivale. No, 1944. i 1945, nesumnjivo je to, da bi Andrić bez dvojbe više i iskrenije podržao „demokratski”, pa i monarhistički višepartijski sistem, no komunističku jednopartijsku rigidnu vlast. Andrić ipak, nakon rata, dobrovoljno prilazi jugoslovenskim komunistima: godine 1954, postaje član Saveza komunista Jugoslavije; spram ovog Andrićevog, za mnoge tada – neočekivanog poteza, danas se sve više, doista ustaljeno, misli i govori o „Andrićevom mudrom i celoživotnom pragmatizmu”; dakako, kao raniji pristalica i činovnik stare građanske kraljevske Jugoslavije koja je u svesti i sećanju jugoslovenskih komunista ostala kao „najgora i najmračnija tamnica svih jugoslovenskih naroda”, čiji je režim uveliko progonio i ubijao komuniste, i po takvom psihologiziranju, dakle, Andrić nije mogao ništa drugo, do – da priđe novoj vlasti i diktaturi proleterijata, kako bi sačuvao sopstvenu kožu, dobro znajući, kao i uostalom i Krleža i Crnjanski, da biti aktivni disident u SFR Jugoslaviji – nije moguće. Međutim, razborito promišljanje o istorijskim i književno-društvenim zbiljama svih naših istorijskih „bespuća” od pogibije Obrenovića 1903. do nastanka nove Jugoslavije 1945, nameće novo, nužno i još važnije pitanje: da li je baš tako? Da li je Andrić samo iz nužno-ličnih razloga prišao svemoćnoj komunističkoj partiji na tronu? Da bi osigurao svoje spokojstvo? Da bi mogao na miru pisati i objavljivati? Jer, ipak, Andrić je bio istorijski svedok i onih avgustovskih vešanja na Terazijama 1941, Vinaverovog zarobljeništva u Osnabriku, progona Milana Kašanina, Aleksandra Belića, kao i mučkog ustaškog streljanja Augusta Cesarca 17. VII 1941, u Zagrebu; ali Andrić je bio i živi svedok posleratnog, ovoga puta – komunističkog logorovanja, na otoku, Dragoslava Mihailovića, Ante Zemljara, progona mnogih pisaca nakon 1945: Dobrice Ćosića, hajke na Mirka Kovača i njegov crno-košmarni roman Gubilište, zatočeništva Borislava Pekića, kao i užasnog terora nad prvim pesnikom partizanske revolucije – Brankom Ćopićem. Da, to je nepobitna činjenica. Ali i pored mnogih nedela nove vlasti, Andrić, u mnogome nije imao velikih razloga, htenja, niti osionog inata da diže svoj glas protiv komunističke represije i posigurno strada u takvom sukobu – jer bi u svakoj razmeri bio nadjačan od represivnog državnog aparata – takođe, Andrić je bio isuviše mudar čovek da bi sebi nešto tako odiozno priredio. No, Andrić je imao i nekoliko vrlo jakih razloga da učinkovito radi za kulturu države koja je u doba svoga postojanja i života, od 1945, do 1991, po rečima filmskog režisera, slikara i književnika Živojina Pavlovića „proživljavala veličanstveno Periklovo doba kulture”. Ivo Andrić je, po rečima hrvatskog književnika i književnog teoretičara i kritičara Stanka Lasića, kao „bosanski katolik” prešao u Beograd, i tu iskreno i svojevoljno odabrao svoj književni, životni i metafizčki srpski identitet. Kao intelektualna i erudicijska gromada, Andrić je odabrao zauvek i konačno svoj put, ali kao golema, složena i osobena ličnost, kao i svaki pisac, književnik i umetnik takvog ljudsko-moralnog zamaha i širine, Andrić je, po prirodi stvari svoje komplikovane ličnosti imao u sebi pregršt kulturnih, genskih, jezičkih, mislećih i društvenih različitosti, htenja i želja, i sve ih je u sebi tako skladno pomirio i ritmično upregnuo u svoj jedini posao – pravljenja izvanredne literarne umetnosti. Stoga je Andrić bez ikakve dvojbe bio apsolutno i jedinstvena i skladna mikstura dva kulturna i životna identiteta: Srbin, i u istom Jugosloven. Ne „republikanac” ili „monarhist”, ne „komunist” ili „fašist” – već civilizacijski-kulturalno samo: Srbin i Jugosloven, bez ijedne mrve ostalih „srpskih deoba”. Prišavši komunistima, makar i iskreno postojano, Andrić u sebi nije izdao nijedan svoj bitan ideal, niti i jedno svoje duboko životno uverenje. Kao aktivni društveni analitičar, i književni hroničar istorije i politike, Andrić je vrlo dobro znao da u tom istorijskom trenutku, u Jugoslaviji, kao ni izvan nje, ne postoji niti jedna politička, društvena ili pak, klasna objedinjujuća i vezivna snaga, pokret ili sila koja može i hoće očuvati, i na okupu održati Jugoslaviju u celini – sem partije jugoslovenskih komunista. Sa tog motrišta, u mnogome se mogu primetiti i Andrićeve stidljive i tihe simpatije prema jugoslovenskom posleratnom komunističkom pokretu, ili bar prema onom dobrom što je taj pokret učinio za narode Jugoslavije. Intimno u sebi, Andrić ni u kom slučaju nije bio komunista a još manje državni pisac u maniru Maksima Gorkog ili Mihaila Šolohova u Sovjetskom Savezu, još i manje je bio pristalica vojnih hunti i kapitalističkih diktatura poput one Frankove u Španiji ili Pinočeove u Čileu, a ponajmanje je Andrić bio fašista u stilu Knuta Hamsuna. Ne postoje ni jasna uverenja da je Andrić bio zagovornik opšte demokratskog sistema; 1929, u vreme Proglasa o Šestojanuarskoj diktaturi, Andrić je strogo ćutao, bio je tada na službi sekretara poslanstva u Briselu, i sigurno nije ćutao u znak negodovanja kao, možebiti: Ljubomir Davidović (osnivač Demokratske stranke) ili kritičar Milan Bogdanović, akademik Aleksandar Belić, i srpski nadrealista Marko Ristić – a ovim Kraljevim proglasom bio je ukinut ceo politički život u zemlji, sve slobode i svako javno političko mišljenje. Dugogodišnjim unutrašnjim sukobima bili su uzdrmani sami temelji ove države, te je zajednička država Srba, Hrvata i Slovenaca bila dovedena na sam rub raspada – a ova zajednička država Južnih Slovena bila je najveći i najsvetliji ideal Ive Andrića, ceo njegov život. Šta je, onda, Andrić, uistinu, bio? Ivo Andrić bio je pristalica starog kraljevskog režima Dinastije Karađorđevića, ali nije bio tipični ubeđeni rojalista kao Jovan Dučić, ili rojalista-nacionalista poput Miloša Crnjanskog, dobro znajući kao prekaljeni diplomata, i da je stari monarhistički režim svojom isključivom politikom u velikoj meri još i više zatrovao odnose među Srbima i Hrvatima. Andrić je više k srcu privoleo srpsku beogradsku kulturnu sredinu a ne hrvatsku zagrebačku, ali ni u kom slučaju nije postao srpski nacionalista – slavio je rimokatolički Božić i bio je zagovornik ideje integralnog jugoslovenstva, takođe, snažno je prigrlio kosovski, svetosavski, njegoševski, vidovdanski književni mit – pišući o Crnoj Gori, Andrić ju je video kao „Nojevu barku isplivalu iz kosovskog potopa; Andrić je bio ambasador u Hitlerovom Rajhu 1939–1941, jedan od učesnika u pristupanju Jugoslavije Trojnom osovinskom paktu 25. III 1941, stajao je tada nekoliko metara od firera Velikonemačkog Rajha Adolfa Hitlera, ali Andrić nije bio fašista i vrlo se jasno odelio od ove svoje prinudne diplomatske prošlosti. Andrić je svojevoljno postao član Saveza komunista Jugoslavije 13. XII 1954, dobio je skoro sva priznanja, umetnička i društvena od strane komunističkog režima, sliku Josipa Broza držao je na svom radnom stolu – ali ni u kom slučaju nije bio komunista-idealista kao Oskar Davičo. Na koncu: postojano se može utvrditi da se nijednim sigurnim i tačnim kriterijumom ne može utvrditi i oceniti Andrićevo istinito i iskreno političko opredeljenje; Andrić je bio antifašista, isto koliko i antitotalitarista, bio je u komunizmu antikomunista na isti način kako je i između dva rata u kraljevskom režimu bio antinacionalista i borac za demokratske slobode. Dakle, Andrić je bio racionalan, razobrit, osvešćen i opasno postojano trezven književnik koji se nije dao zavesti nijednoj populističkoj ideologiji; mnogi kvazipodaci koji govore da je bio „aktivni zagovornik i pristalica Draže Mihailovića i JVuO”, tačni su koliko i oni da je bio „prvi pesnik jugoslovenskog socijalizma”. Andrićev stav prema komunizmu bio je u ogromnoj meri blaži, tolerantniji i prihvatljiviji u odnosu na fašizam, iako je u ogromnoj meri to Andrićevo promišljanje bilo nužno, ali to je bilo i jednako srazmerno onim dobrim stvarima koje je komunizam 1945. nužno doneo: prestanak silovite mržnje među narodima Jugoslavije, zaustavljanje rata i stradanja, snažan razvoj kulture, galopirajući napredak ekonomije, društvena i klasna jednakost i socijalna pravda – a što je Andrić, dakako, osetio i uvideo. Andrićevi posleratni eseji o Lenjingradu, potom o Staljingradu, o ruskom socrealističkom piscu Gorkom u velikoj su meri obojeni blagošću i simpatijama samog pisca-autora prema ovim temama, a Andrić je u ovim esejima i najpodrobnije upoznat sa suštinom ideje marksizma-lenjinizma, unatoč onim Krležinim tekstovima pre i nakon rata (Staljinska pobjeda pred Moskovom, 1946, Borba) koji su pisani u pravom tonu klasičnih ideoloških pamfleta-eseja jednog tipičnog književnika koji kao verni i dosledni vojnik svoje partije zastupa ideje komunizma, i koji je iz prvih redova tog pokreta, dok Andrić, u svemu nastupa književnički oštro-objektivno i nepristrasno. Dakako, najviše simpatija Andrić je imao za staru građansku Jugoslaviju – ali ne zato jer je idealistički podržavao politiku Kralja, poput Krleže koji je spram Josipa Broza imao, doista, ideolopoklonički odnos, ili, u novijem slučaju – Borislava Pekića koji je 1990. bio osnivač obnovljene Demokratske stranke, ili pak – Miodraga Bulatovića koji se 1991. svesrdno angažovao u političkom programu SPS-a i tadašnjeg predsednika Srbije – Slobodana Miloševića; ne, Andrić je sentimentalno ostao vezan za staru građansku Jugoslaviju zbog svojih ličnih sklonosti, ali i zato jer se u toj sredini, verovatno najviše osećao slobodan i bezbedan, kao mladobosanac bio je i osnivač te države, te se mogao lično i spokojno smatrati i graditeljem te države; jer, po rečima književnika Muharema Bazdulja „ako je druga socijalistička Jugoslavija bila ostvarenje Krležinih ideala, onda je zasigurno prva Jugoslavija bila Andrićev ideal”.

Ponajpre zbog svoje moralne čvrstine i nepristrasne apolitičke postojanosti, te isključive posvećenosti samo književnosti i umetnosti Ivo Andrić je iz svake nastupajuće politike izvlačio dobra, korisna svojstva, te njih prihvatao, a negativna javno, mada češće intimno osuđivao, i stoga se danas u nekim kulturnim krugovima Andrić tumači „kao neodređen pisac”, koji se „nikome do kraja nije privoleo”, i grandiozan spomenik od svoje literature koji je Andrić sebi podigao u našoj kulturi mnogi su, čak i nesvesno bezbroj puta fatalno postojano rušili svojim ličnim neznanjima, opskurnim i nedovoljnim poznavanjem dela ovoga pisca, te vlastitom nesposobnošću da shvate i objasne mnoge njegove veličanstvene osobitosti, složenosti i darovite posebnosti – to da je Andrićev književni Spomenik možda i jedini univerzalni apolitični granit u našoj literaturi.

 No, kako je ispisao veliki Andrićev antipod – književnik Miroslav Krleža, „vrijedi samo onaj spomenik koji je rušen tri puta!” I rušen je; jer, Andrić se privoleo, vatreno i neodvojivo samo jednoj politici – svojoj „ličnoj” politici: književnosti i umetnosti, i stoga se samo ona kod Andrića ne može revidirati, niti osporiti – i sa takvog stanovišta, Andrić se jedini u našoj književnosti dokazano može tumačiti – apolitičkim književnikom u najčistijem moralnom i metafizičkom smislu.

(Izvor: Bagdala) 2021.

PODELITE OVAJ TEKST NA: