detalj slike: KRK Art dizajn

KOMEDIOGRAFSKI SMIJEH

KOSTE TRIFKOVIĆA

I - dio

Prof.dr Goran Maksimović

Po trezvenom i realnom odnosu prema stvarnosti, po objektivnosti i praktičnom duhu, po nenametljivosti i skromnosti, zaKostu Trifkovića(1843-1875), može se reći da je bio rođeni analizator i posmatrač protivurječnih društvenih odnosa svoga svagda nemirnog doba, a samim tim i da je bio predodređen za dobrog komediografa. U razvojnom luku srpske komedije 19. vijeka nimalo slučajno se našao između Jovana Sterije Popovića i Branislava Nušića, djelimično kao Sterijin nasljednik, a nešto izrazitije kao Nušićev prethodnik i inspirator. Trifković je od Sterije naslijedio onaj kritički pogled na opštu malograđansku sliku svijeta na kojoj se zasnivao društveni život u Vojvodini tokom druge polovine 18. i čitavog 19. vijeka, a pogotovo u njegovim šezdesetim i sedamdesetim godinama, te spontanu vještinu oblikovanja raznorodnih komičkih zapleta, a Nušiću je prepustio neke konkretne komičke motive i započete a nedovršene stvaralačke ideje, kao što su motiv "narodnog poslanika", motiv "sumnjivog lica", te motiv svađe budućih prijatelja zbog "svetske politike".

Pomnija proučavanja Trifkovićevih privatnih spisa, zapisa, dnevnika i dokumenata, pokazala su da je njegovo interesovanje za komediografski žanr bilo dugotrajno i temeljito. Još za vrijeme školovanja u Pešti, iza toga i na Rijeci, gdje je pohađao Pomorsku akademiju, čitao je a zatim i gledao na pozorišnim scenama veliki broj komedija i drama, tada najpoznatijih autora ovih žanrova: Šekspira, Getea,  Šilera, Goldonija, Sterije; Molijera je u cijelosti pročitao na francuskom jeziku i slično. "Raspon njegovog interesovanja obuhvatao je sve scenske rodove: od lakrdije i operete, do tragedije i opere. U isto vreme on je i revnostan posetilac baletskih predstava, muzičkih koncerata, cirkusa, a interesovao se i za glumce i druge umetnike estrade."[1]

Među đačkim Trifkovićevim dramskim pokušajima izdvajamo dva kratka komada u stihu, Osvetu i Bratov sanduk, koji su nastali po ugledu na Molijerovu komediju Škola za žene. Iza toga su uslijedile nekolike posrbe i slobodni prevodi dramskih djela stranih pisaca, u kojima su osnovni zaplet, društveni ambijent, imena junaka i književni toponimi, prilagođeni savremenom životu Novog Sada iz Trifkovićevog vremena. Prva takvo značajnije djelo predstavljala je šala u jednom činu Milo za drago, koju je Trifković preuzeo od francuskog komediografa Rogera (JeanFrançoisRoger, 1776-1842),[2] a postavljena je na scenu Srpskog Narodnog pozorišta u Novom Sadu 1870. godine. Iza toga je uslijedila posrba stihovane monodrame Mila njemačkog pisca Gernera (AlfredGörner, 1806-1884), objavljena u Novom Sadu, 1884. godine. Status najbolje Trifkovićeve posrbe pripadao je komediji Pola vina – pola vode, koju je napisao na osnovu slobodnog prevođenja i adaptiranja dvije komedije francuskog pisca Marivoa (PierreCarletdeChamblainMarivaux, 1688-1763), Zaveštaj i Igra ljubavi i slučaja, a objavljena je u Novom Sadu 1876. godine. Trifković je napisao i neke manje uspjele i popularne posrbe, kao što su Ni brigeša i Tera opoziciju, a u njegovoj rukopisnoj ostavštini sačuvani su i dijelovi prevođenja i posrbljavanja Molijerove komedije Tartif.[3] 

Prvo originalno dramsko djelo Koste Trifkovića predstavlja dramolet ili melodrama Mladost Dositeja Obradovića (napisan 1870. godine, a izveden na pozorišnoj sceni u Pančevu sredinom 1871. godine).Drugi dramolet Na Badnji dan premijerno je izveden 2. avgusta 1871. godine, a objavljen je u Novom Sadu 1876. godine. Nakon toga Kosta Trifković u potpunosti se okrenuo komediografskom radu. Pošto je dobro prepoznavao aktuelnu pozorišnu situaciju u Novom Sadu, te osjetio činjenicu da naša publika nije prihvatala "sterijinsku" komediju naravi i karaktera, ali je uživala u vodvilju i komadima koji su zaplet gradili na događajima iz savremenog života, "Trifković zasniva svoj komediografski rad na drugim osnovama".[4] Okrenuo se šaljivim igrama u kojima su događaji na sceni smjenjivani velikom brzinom, a u zapletima je bilo moguće prepoznati svoje sugrađane, sa svim njihovim komičnim vrlinama i manama, te uživati u scenskim iluzijama kao u nekoj veseloj i dobro osmišljenoj igri.

Za Trifkovićev komediografski postupak veoma je indikativan  poetički stav, izrečen u pismu iz Napulja upućenom Jovanu Jovanoviću Zmaju 1874. godine, da je "ljude lakše poučiti nego zabaviti". Otuda u njegovim komedijama dominira vedri, razdragani i nenametljivi smijeh, ispunjen brojnim ponavljanjima, preokretima, zamjenama ličnosti, prerušavanjima, nesporazumima i zabunama, kao i drugim oblicima situacijske komike, zbog čega su ga pojedini istoričari literature bez mnogo razmišljanja proglašavali majstorom pozorišne igre, čak većim od Sterije i gotovo jednakim Branislavu Nušiću. "Trifković je veliki majstor pozorišne igre; veći od J. Sterije Popovića, koji ga, inače, prevazilazi dubinom zahvata u konkretne društvene odnose. Kao majstor igre, on je ravan B. Nušiću. Po lakoći igre i konverzaciji Trifković nas podseća na Skriba, Labiša, Sardua; po mogućnostima slobodnih scenskih interpretacija pojedinih pojava na komediju dell’ arte".[5]

Za svega pet godina originalnog komediografskog stvaranja, od 1870. do 1875. godine, Trifković je napisao više tekstova koji su tematski bili posvećeni prikazivanju života novosadskih malograđanskih porodica:  Čestitam (premijerno izveden 21. marta 1870. godine u Pančevu, a objavljen u Novom Sadu 1872. godine), Francusko-pruski rat (premijerno izveden 3. novembra 1870. godine u Pančevu, a objavljen 1872. godine u Novom Sadu), Školski nadzornik (premijerno izveden 2. avgusta 1871. godine u Vršcu, a objavljen u Novom Sadu 1872. godine), Izbiračica (premijerno izvedena 25. aprila 1872 godine u Novom Sadu, a objavljena takođe u Novom Sadu 1873. godine), Ljubavno pismo (premijerno izvedeno 25. septembra 1873. godine u Vršcu, a objavljeno u Novom Sadu 1874. godine).

Potrebno je svemu navedenom priključiti i nekoliko neobjavljenih i nezavršenih Trifkovićevih komada: Pošto-poto poslanik (premijerno izveden u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu 23. decembra 1969. godine) i Jazavac, koji su iz rukopisa objavljeni u Književnoj istoriji 1968. godine, a zatim Nekad i sad i brojni drugi odlomci i fragmenti.

Trifkovićev komediografski izraz je krajnje sveden i pragmatičan, a sve umjetničke poruke ili poetičke ideje iskazane su na samoj sceni. Za razliku od Sterije i Nušića, Trifkovićeve komedije uopšte nemaju predgovore, a poznato je da su baš u obimnim predgovorima, koji donekle podsjećaju na renesansne prologe, pomenuta dvojica velikih srpskih komediografa iznosili direktne poetičke poglede na prirodu komedije i smiješnog, na teme koje obrađuju u svojim komadima ili na očekivanja književne i pozorišne publike. Istovremeno su i Trifkovićeve dramske didaskalije krajnje funkcionalne i sažete, tako da je sve podređeno scenskoj realizaciji, te pozorišnom prikazivanju naspram proznog kazivanja. "Kao komediograf Trifković je više stvaralac preteksta za živu pozorišnu igru, nego li literat. On pre svega gradi scenu na kojoj se stvari intenzivno zbivaju. Sve je kod njega preneseno u scenski prostor i njime ograničeno: sredina, vreme, siže. Ništa se ne dešava izvan scene. Trifković ne opisuje odnose među junacima, već ih scenski realizuje u dijalozima. Pri tome ga likovi manje intersuju, a više sami prizori."[6]

Poznato je da je tematiku svojih komedija Trifković direktno pronalazio u neposrednom okruženju, tako da njihovi zapleti najčešće liče na "isječke iz svakodnevnog života",[7] u kojima je majstorskim potezima oblikovana uspavana i uljuljkana malograđanska sredina, čiji život se zasniva na ispraznim zabavama, pretencioznim svadbama, krštenjima i slavama, sitnim komšijskim svađama i nesporazumima, te džangrizavim bračnim razmiricama, sumnjičenjima i nadgornjavanjima, kao i socijalnim propadanjem ili siromašenjem čitavih porodica usljed nesklada između materijalnih mogućnosti i neumjerenog rasipništva.

U komediji Francusko-pruski rat Trifković ismijava besmislene politikantske strasti malograđana koji su patili od neutažive potrebe da raspredaju o krupnim pitanjima svjetske politike iz svojih dnevnih soba, ušuškani u kućne ogrtače i papuče, dok im iz kuhinje dopire miris kisjele čorbe, paprikaša i telećeg pečenja. Iako se u vrijeme kad je pisao ovu komediju u Evropi zaista vodio rat između Francuske i Pruske (1870-71), što upućuje na naglašenu zainteresovanost za aktuelne savremene teme, Trifkovića ne zanima neposredna slika rata. Kao komediograf nije mogao da odoli a da se ne podsmijehne svojim besposlenim sugrađanima koji su po kafanama sa mnogo strasti ispredali prazne priče o vojnoj taktici, savremenom naoružanju, junačnim  vojskovođama, navijajući pri tome za jednu ili drugu stranu, kao da se radi o sportskom takmičenju, a ne o brutalnom ratu dvije moćne imperije u kojem je hiljade nedužnih ljudi izgubilo živote, postalo bogalji, ostalo bez čitavih porodica, bez imovine i ličnih posjeda i slično.

Osnovni komediografski zaplet utemeljen je na anegdotskom predlošku o tome kako je prilikom vjeridbe svoje zaljubljene djece, Marije i Milana, došlo do žestoke rasprave o Francusko-pruskom ratu između sitnog zemljoposjednika Petrovića i kraljevskog činovnika u penziji Popovića, usljed čega zamalo dolazi do raskida ugovorenog braka. Navedeni motiv besmislene i bezrazložne svađe, koja će uzburkati strasti i izazvati neočekivane posljedice, sadrži naglašene međutekstualne veze i analogije u prozi humorističko-satiričke provenijencije. Koristio ga je, na primjer, Gogolj u pripovijeci Kako su se posvađali Ivan Ivanovič i Ivan Nikiforovič, Milovan Glišić u pripovijeci Ni oko šta, Stevan Sremac u romanu Pop Ćira i pop Spira, a što je najbitnije navedeni motiv je na svoj način adaptirao i iskoristio za stvaranje jednočinke Svetski rat Branislav Nušić.[8]

Prema relevantnom zaključivanju Nortropa Fraja motiv ljubavi sa zaprekama predstavlja jedan od osnovnih i najstarijih motiva zapadnoevropske ironijske komedije: "Obično se dešava da mlad čovjek želi mladu ženu, ali njegovu želju priječi nekakva oporba, najčešće očinska, i da nešto prije završetka komada, nekakav zaokret omogućuje junaku ono što želi".[9] Navedeni motiv poslužio je Kosti Trifkoviću da najprije parodira i ismije česte isprazne romantično-sentimentalne fraze o ljubavi u aktuelnoj književnosti, kao i u savremenom životu, a zatim i da sa mnogo simpatija pokaže kako je istinska i iskrena ljubav snažnija od svih prepreka i kako je ništa ne može zaustaviti na putu ostvarenja. Dvoje Trifkovićevih komediografskih junaka, Marija i Milan, za očuvanje svoje ljubavi bore se dosjetljivošću, tako što vještim komičnim imitiranjem i oponašanjem postupaka svojih roditelja stvaraju takvu situaciju koja će ostrašćene osobe, koje su iskočile iz životne ravnoteže, dovesti do potpunog otrežnjenja i vraćanja na normalnu liniju života.

U komediji Čestitam šaljivi zaplet je izgrađen na tematizaciji bračnih odnosa, a proističe iz komične zabune koju je izazvalo pismo mlade i nezadovoljne supruge Mare u kojem obavještava muža Stevu Grabića da ga napušta zbog njegovog neumjerenog boravka po kafanama i zanemarivanja bračnih i porodičnih dužnosti. Komična situacija je dodatno zakomplikovana uključivanjem u zaplet Stevinog strica Spire Grabića, starog sljedbenika "omladinskih ideala", koji im je došao u goste iz unutrašnjosti i sticajem okolnosti i sam se uključio u tajna kafanska lumpovanja. Na kraju se čitava porodična intriga završava srećno, Mara se pokajala što je napisala pismo, Steva se uvjerio da je pretjerao sa odlascima u kafanu i da je potrebno više vremena da posveti mladoj ženi, a stric Spira Grabić shvata da se radilo o nesporazumu, da je greškom pročitao pismo upućeno svome sinovcu, te da kritike nisu bile upućene njemu i da nije nepoželjan kao gost.

U komediji Školski nadzornik obrađena je tzv. "revizorska" tematika. Kao što u popularnoj Gogoljevoj komediji do zapleta dolazi usljed iščekivanja državnog inspektora, tako se i u Trifkovićevoj "šaljivoj igri s pevanjem" intriga zasniva na čekanju novog školskog nadzornika, te na nesporazumu koji je proistekao iz zamjene identiteta, usljed čega je važnu ličnost umjesto mjesnog starog učitelja Petrovića dočekala njegova kćerka Saveta. Šaljivi zaplet je dodatno usložnjen i idiličnom ljubavnom pričom o Saveti i Stanku, svršenom učiteljskom pripravniku, koji nikako nije mogao da dobije učiteljsku službu, a time nije bio ni u mogućnosti da zaprosi djevojku koju je volio još od djetinjstva. Pošto je Saveta i nesvjesno ispričala školskom nadzorniku sve ono što ga je interesovalo prilikom inspekcije, te pošto je svojom ljepotom i srdačnošću zadobila njegove simpatije, dolazi do srećnog raspleta. Seoski učitelj Petrović je zbog marljivog i predanog odnosa prema svom pozivu dobio povišicu plate, Stanko je izabran za učitelja u Novom Sadu, a njegovi književni radovi su otkupljeni, tako da više nije bilo nikakve prepreke ni za ostvarenje srećnog braka između Savete i Stanka.          

Tematsko-motivska osnova na kojoj je izgrađen zaplet Trifkovićeve najpopularnije komedije Izbiračica, polazi najprije od poznate i poučne narodne izreke "da izbirač uvek nađe otirač", a zatim se temelji i na snažnim međutekstualnim vezama i analogijama sa brojnim velikim djelima evropske literature (Molijerovom Groficom od Eskarbanjasa, Goldonijevom Lukavom udovicom, Gogoljevom Ženidbom, Sterijinom Ženidbom i udadbom). Prema provjerenim istraživanjima Vase Milinčevića, pored svih navedenih djela za koja je Trifković nesumnjivo znao i koja je cijenio, postoji osnovana pretpostavka da je na njega značajan podsticaj izvršila i komedija U petak njemačkog komediografa Sigmunda Šlezingera, koja je prikazana na sceni Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu 10. marta 1872. godine, iste večeri kad je prikazana i repriza Trifkovićevog Školskog nadzornika. Pored svega toga, izgleda da je Trifković presudnu inspiraciju za stvaranje Izbiračice ipak pronašao u neposrednoj stvarnosti, u anegdoti koja se rado prepričavala po Novom Sadu o djevojci koja je i pored trojice prosilaca na kraju ostala bez mladoženje: "I danas se zna gde je bila Izbiračicina kuća".[10]

U središtu komediografskog zapleta Izbiračice nalazi se razmažena, koketna i sujetna djevojka Malčika, iz novosadske malograđanske porodice, koju prose trojica mladića: Branko, Štancika i Tošica. Malčika zbog svoje oholosti i probirljivosti ne odgovara odmah na njihove bračne ponude, tako da gubi jednog po jednog prosioca, da bi joj na kraju sa povrijeđenom sujetom i nevjericom da joj se to moglo desiti, jedino preostalo da prihvati prosidbu trapavog i upornog Tošice, koji joj se najmanje sviđao ili se bar najmanje uklapao u njenu malograđansku predstavu o budućem mužu. Pored osnovnog komediografskog zapleta sa Malčikom kao dominantnim nosiocem, Trifković je u Izbiračici realizovao i dva bočna ljubavna zapleta čiji su akteri Malčikina rođaka Saveta i mladić Branko, te Malčikina prijateljica Milica i mladić Štancika.

Naporedo sa ljubavnom tematikom, koja usljed vještog vođenja komičnog zapleta u jednom trenutku poprima razmjere neobičnih ljubavnih trouglova čiji su protagonisti Malčika, Saveta i Milica, sa ženske strane, te Branko, Štancika i Tošica sa muške strane, Trifković je u Izbiračici otvorio i neka veoma bitna pitanja porodične razmaženosti i nepravilnog odnosa roditelja prema vaspitanju djece, kao i probleme socijalnog propadanja i upropaštavanja malograđanskih porodica usljed neumjerenog trošenja novca i okrenutosti lagodnom i rasipničkom životu, samo da bi se udovoljilo hirovima te razmažene i uobražene djece.

Rukovođen takvim idejama, nimalo slučajno već u uvodnoj komediografskoj sceni, koja se odigrava u kući Sokolovića, Trifković prikazuje ambijent predstojeće malograđanske zabave, u kojem gospodin i gospođa Sokolović na sve načine, utrkujući se i dodvoravajući se, ugađajući joj i hvaleći njen izgled i ljepotu, odijevaju i pripremaju kapricioznu kćerku Malčiku za taj predstojeći događaj. Pored evidentne kritike štetnog roditeljskog vaspitanja djece, Trifković u navedenoj sceni na diskretan način problematizuje i temu pomodarstva. Na primjer, Sokolović i Sokolovićka vode žustru raspravu oko toga koja boja svečane haljine bolje pristaje njihovoj kćerki, čime na odličan način komediograf motiviše kasniju sliku malograđanskih salona 19. vijeka u Novom Sadu. Međutim, naspram tog prikaza balova, uživanja u kartanju, u slušanju lagane i pomodne muzike, jednom riječju, naspram te slike lagodnog i ugodnog života, Trifković otvara i bolnu socijalnu problematiku prezaduživanja Sokolovićeve porodice, te njenih stalnih novčanih nevolja i muka, samo zato da bi se udovoljilo hirovitoj i razmaženoj Malčiki, ili, što je još  ispraznija a autentičnija slika malograđanskog života, da se ne bi ostalo iza svijeta i bilo "gore od drugih", jer od toga zavisi i društveni ugled, u tome je sadržano i pitanje malograđanskog prestiža, a time je uslovljena i dobra udaja njihove kćerke. U takvom duhovnom i moralnom ambijentu, Sokolovićevo glasno razmišljanje da bi više volio da neko oženi njegovu kćerku zbog nje same, tj. iz ljubavi, a ne zbog njegovih večernjih zabava, ostaje bez odjeka, samo kao gorka konstatacija bespomoćne i zabrinute jedinke.

Taj bezočni i nemilosrdni svijet malograđana najbolje karakteriše sam Sokolović, koji je svjestan da se "ti drugi" ne mogu zajaziti. Podjednako će im se podsmijavati i podjednako će ih ogovarati, svejedno da li su potrošili više ili manje novca: "Jer ako potrošiš na takvu zabavu manje nego što bi mogao, onda kažu: 'Cicija, sram ga bilo, kako se nije stidio da nas na takvu večeru pozove.' Ako pak učiniš više nego što bi mogao, onda kažu: 'Luda, razmeće se, potroši jednoga večera toliko da posle mora mesec dana da gladuje.' Eto šta se čovek hasni od večernje zabave!"[11] 

Kad je riječ o Trifkovićevoj popularnoj komediji Ljubavno pismo, precizna književnoistorijska istraživanja Vase Milinčevića su potvrdila da je ovo djelo imalo "dve verzije",[12] kao i dva naslova. Početni naslov Ljubavno pismo, Trifković je bio zamijenio sa Bilo pa prošlo zbog toga što se u to vrijeme "na repertoaru Srpskog narodnog pozorišta nalazila jedna komedija J. T. Viljemsa sa istim naslovom".[13] Milinčević se ne upušta u komparativnu analizu dva navedena teksta i ne kazuje da li je Viljemsov komad poslužio Trifkoviću kao uzor na bilo koji način. Pri tome naglašava da je u pojedinim kritikama bilo naznaka da je Ljubavnopismo "pisano po tuđoj zamisli, ali da niko nije pokazao odakle je, navodno, ta zamisao uzeta".[14]

Nastaviće se ...

---

[1]Vaso Milinčević, "Scenski artizam Koste Trifkovića", predgovor u knjizi: Kosta Trifković, Komedije i dramoleti, Srpska književnost, Drama, knj. 6, priredio Vaso Milinčević, Nolit, Beograd, 1987, str.6.

[2]Pavle Popović, Srpska komedija u 19. vijeku, priredio Goran Maksimović, Mali Nemo, Pančevo, 2001, str. 59.

[3]Vaso Milinčević, nav. djelo, str. 6-8.

[4]Vaso Milinčević, Kosta Trifković – život i delo, Filološki fakultet u Beogradu, Beograd, 1969, str. 234.

[5]Miodrag Popović, Istorija srpske književnosti – romantizam, knjiga druga, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1985, str. 347.

[6] Isto, str. 346.

[7] Josip Lešić, Nušićev smijeh, Nolit, Beograd, 1981, str. 28.

[8] O vezama Nušićeve komediografije sa Kostom Trifkovićem najpotpunije je pisao Vaso Milinčević, "Zajednički komediografski motivi Koste Trifkovića i Branislava Nušića", Zbornik Branislav Nušić 1864-1964, Muzej pozorišne umetnosti, Beograd, 1965, str. 130-161.

[9]Northrop Frye, Anatomija kritike, prevela Giga Gračan, Naprijed, Zagreb, 1979, str. 186.

[10]Vaso Milinčević, Kosta Trifković – život i delo, nav. djelo, str. 280-281.

[11]Kosta Trifković, Komedije i dramoleti, priredio Vaso Milinčević, Srpska književnost, Drama, knj. 6, Nolit, Beograd, 1987, str. 119. (Svi kasniji citati Trifkovićevih komedija urađeni su prema istom izdanju. Broj u zagradi nakon navedenog teksta označava preuzetu stranu).

[12]Vaso Milinčević, Kosta Trifković – život i delo, nav. djelo, str. 294.

[13]Isto, str. 305.

[14]Isto, str. 305.

PODELITE OVAJ TEKST NA: