detalj slike: KRK Art dizajn

SRPSKA MAKEDONIJA U PRIPOVIJETKAMA

TOMA SMILjANIĆA BRADINE

prof.dr Goran M. Maksimović

U ogledu su analizirane dvije zbirke pripovjedaka zaboravljenog srpskog pisca iz Makedonije, Toma Smiljanića Bradine (1888-1969). Radi se o knjigama Na planini i druge pripovetke iz Makedonije (Skoplje, 1924) i Stojna i druge pripovetke iz Makedonije (Skoplje, 1924).U svakoj zbirci ima po osam pripovjedaka, koje su tematski vezane za tegoban nacionalni i socijalni život srpskog naroda na prostoru Makedonije na kraju 19. i u početnim decenija 20. vijeka. Nacionalni život sagledan je kroz borbu protiv odnarođavanja i prisilne bugarizacije, kroz očuvanje narodnih običaja i vezanosti za srpsku usmenu epsku i lirsku tradiciju, te kroz duboku vezanost za srpsku pravoslavnu crkvu i vjerske obrede i praznike. Socijalni život sagledan je kroz prikaz siromaštva i stalne borbe za opstanak, kroz pečalbarsku sudbinu, ali i kroz ljubavne zaplete. Upravo ta neprestana borba za opstanak svjedoči o vitalnosti srpskog naroda na prostoru Makedonije. Pripovijedanje karakterišu raznovrsni umjetnički postupci: ukrštanje narativne prospekcije i retrospekcije, objektivnog i subjektivnog kazivanja, kao i jezička diglosija i neprestano ukrštanje srpskog standardnog jezika u kazivanju pripovjedača sa dijalekatskim obilježjima lokalnih srpskih govora sa prostora Makedonije u dijalozima junaka.

Danas u srpskoj nauci o književnosti, filologiji i etnografiji ne znamo mnogo o srpskom književniku i naučniku iz Makedonije Tomi Smiljaniću Bradini (1888-1969). Zaboravljen je i skrajnut iz ideoloških razloga odmah nakon bugarske okupacije Makedonije i južne Srbije u Drugom svjetskom ratu, a iza toga od 1945. godine i komunističkog proglašavanja makedonske nacije, zato što je predstavljao nepoželjnu sliku izvornog srpskog identiteta ljudi ovoga podneblja.Samo djelimično je istraživan u kontekstu južnoslovenskih književnih veza srpskih pisaca čije djelo je postalo korpus nekih drugih i novoosnovanih nacionalnih entiteta. U međuratnom periodu bio je istaknuti srpski etnograf, filolog, književnik (pjesnik, prozni i dramski pisac) sa prostora Makedonije. Dostupna su nam svega četiri potpunija dosadašnja kritička ogleda posvećena njegovom književnom radu. Dva su objavljena u međuratnom periodu, autori su bili Desanka Pavlović[1] i Krsto Ljumović[2], dok su dva nastala nakon piščeve smrti, u jugoslovenskom i postjugoslovenskom razdoblju, a napisali su ih Blaže Ristovski[3] i Jovanka Stojanovska.[4] Posebno je iscrpna navedena monografska studija Jovanke Stojanovske (Drugovac), koja je nastala kao rukopis doktorske disertacije odbranjene u Skoplju 1992. godine.

Prisutna su i neka uzgredna pominjanja književnog rada Toma Smiljanića Bradine, u okviru širih rasprava posvećenih književnosti koja je nastajala na prostorima južne i stare Srbije. Ovdje pominjemo iz međuratnog perioda Slobodana A. Jovanovića, koji ukratko ukazuje na Bradinin pjesnički, dramski i pripovjedački rad, prilikom pregleda „nove književnosti“ u Spomenici dvadesetpetogodišnjice oslobođenja Južne Srbije (1912-1937), koja je objavljena u Skoplju 1937. godine.[5] Iz posljednje trećine i sa kraja 20. vijeka ukazujemo na istraživanja Vladimira Cvetanovića, u kojima je ukratko pominjao književni rad Toma Smiljanića Bradine, ali ga nije uvrstio u Antologiju starosrbijanskih pripovedača 1871-1941, koja je objavljena u Beogradu 1999. godine.[6]   

Ukratko navodimo neke dostupne biografske podatke o ovoj dragocjenoj ličnosti kako bi stekli potpuniji uvid u značaj njegovog cjelokupnog rada.[7] Na svijet je došao rođenjem je u selu Tresonče, sredinom 1888. godine, u starom i čuvenom "bratstvu" - Bradinovci. Prema jednom izvoru koji smo pronašli u rukopisnom biografskom zapisu piščeve kćerke Desanke T. Smiljanić, koji se čuva u Arhivu MANU (ed. V/1), njen otac je rođen 12. maja 1888. godine. Prema drugom izvoru, koji je pronalazimo u „Bibliografiji književnog i naučnog dela dr Toma Smiljanića Bradine“, autorke Jovanke Stojanovske Drugovac (Spektar, god. 14, broj 28, Skoplje, 1996, str. 221-235), naveden je podatak po kome je Tomo Smiljanić Bradina rođen 13. juna 1888. godine.  Prezime-nadimak Bradina je dobio po svom pradjedi Sardžu Karadži Bradini, seoskom prvaku iz prve polovine 19. vijeka. Osnovnu školu srpsku (i bugarsku) pohađao je u rodnom selu, a zatim srpsku gimnaziju u Solunu, koju je završio 1906. godine kao stipendista Društva Svetog Save. Odmah iza toga radio je kao učitelj u srpskim školama u mjestima Tresonče, Dolni Melničani i Galičnik (1906-1911). Zbog izražene želje za daljim obrazovanjem, od 1911. započeo je studije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, ali je studije prekinuo zbog početka Prvog balkanskog rata (1912). Po izbijanju rata prijavio se u četnički odred Vojvode Vuka i sa njime prošao sva bojišta od Kumanovske bitke do Elbasana. Iza toga je učestvovao u Prvom svjetskom ratu kada je kao jedan od 1300 kaplara „Đačke čete“ iz Skoplja sa srpskom vojskom prošao „albansku golgotu“. Zbog toga je bio nosilac Albanske spomenice i mnogih drugih ratnih odlikovanja. Poslije oporavka na Krfu sa ostalim srpskim đacima poslat je u Francusku, gdje je završio studije geografije i istorije u Klermon Feranu.Po završetku rata i povratku u slobodnu i ujedinjenu domovinu predavao je u gimnazijama u Tetovu (1920/21) i Skoplju (1921–1927), kao i u Trgovačkoj akademiji u Skoplju (1927-1931). U Francuskoj je 1930. godine odbranio doktorsku disertaciju „Naša stara plemena Mijaci i Brsjaci u Južnoj Srbiji“. Između 1931. i 1934. bio je narodni poslanik Galičko-debarskog sreza, a zatim inspektor i načelnik Prosvetnog odeljenja Vardarske banovine. Učestvovao je u Aprilskom ratu 1941. nakon čega se povukao u Srbiju, gdje je tokom okupacije radio u Učiteljskoj školi u Aleksincu.Otišao je u penziju 1946. godine i nastanio se u Beogradu. Do smrti 1969. godine nije prestajao da se bavi naučnim radom, koji je započeo još kao učitelj u prvoj deceniji 20. vijeka. Poznato je da je sarađivao sa brojnim naučnim časopisima, kao i sa srpskom i novoosnovanom makedonskom akademijom nauka. Najviše se bavio antropogeografskim istraživanjima, a književnim radom se uglavnom bavio u međuratnom razdoblju.

Navodimo dostupne podatke o objavljenim knjigama Toma Smiljanića Bradine, sa važnom napomenom da je danas veoma teško pronaći u srpskim bibliotekama pojedine njihove primjerke. Iz oblasti književnosti: Na planini i druge pripovetke iz Makedonije, Izdavačka knjižara Ćire Zekmanovića i druga, Skoplje, 1924, 80 str;Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, Izdavačka knjižara Ćire Zekmanovića i druga, Skoplje, 1924, 73 str; Maćedonski pečalbari, drama u pet činova s pevanjem, Štamparija B. Blaževića, Prilep, 1927, 88 str; Pesmarica, Izdavačka knjižara Jovana Đ. Popovića, Skoplje, 1929, 80 str; Sedi kralj, spev, „Biblioteka Maćedonija“, Skoplje, 1929, 16 str; Idealisti (prvi čin drame), „Južni pregled“, Skoplje, 1937.

Ističemo da je naša pažnja u ovom ogledu posebno usmjerena na dvije navedene pripovjedačke zbirke. Važno je imati u vidu i to da Toma Smiljanić Bradina na kraju druge zbirke Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, naglašava u kratkom obraćanju publici da „Biblioteka Maćedonija ima zadatak da izdaje spise pisaca iz Maćedonije. Na taj način bismo uspeli da se uvrstimo u red ostalih naših pokrajina, trudeći se da se i kod nas razvije književnost“.  Naglašava prosvjetnu i kulturnu misiju izdavačke biblioteke i napominje da će „donositi pripovetke, pesme, romane, lepo opremljene zbirke narodnih pesama, pripovedaka, običaja; podesna istorijska i geografska istraživanja itd, a koja se tiču naše Južne pokrajine“.[8] Uglavnom neće ostvariti te proklamovane ciljeve, tako da nije uspio da osim sopstvenih naslova objavi i neke druge tadašnje autore iz južnih krajeva i sa podneblja Makedonije.  

Važno je ukazati i na djela iz oblasti publicistike: Putevi svetoga Save: govor održan u gimnaziji na dan proslave svetoga Save, Skoplje, 1924, 8 str; Kanonska vizitacija Reke 1910. godine episkopa veleško-debarskog gospodina Varnave, Skoplje, 1925, 36 str; Kralj slobodar – Kralj mirotvorac, Skoplje, 1936.

Oblast antropogeografskih istraživanja obilježena je zapaženim monografijama i studijama: Plemenske osobine Mijaka, Beograd 1924; Mijaci, Gorna Reka i Mavrovsko polje, Beograd 1926; Skoplje i okolina (sa 13 slika u tekstu i planom Skoplja, namenjeno čitaocima), Knjižara Jovana Popovića, Skoplje, 1928, 21 str; Prilozi za poznavanje stočarstva na našim visokim planinama, Beograd, 1932; Stočarstvo na Bistri, Stogovu, Krčinu i Kobaru, Beograd 1932; Pleme Brsjaka, monografija, Beograd, 1932.

U našem ogledu usmjerili smo ovom prilikom, kako smo to prethodno već istakli, pažnju na pripovjedački rad Toma Smiljanića Bradine, a na primjeru šesnaest pripovjedaka iz njegovih zbirki Na planini i druge pripovetke iz Makedonije (Skoplje, 1924) i Stojna i druge pripovetke iz Makedonije (Skoplje, 1924); ukazali smo na dominantne crte umjetničkog postupka, te nacionalnu i socijalnu sudbinu srpskog naroda, a iznad svega njegovo gostoljublje i višestoljetnu odanost čuvanju identiteta. Navedene pripovijetke nastajale su prethodnih petnaestak godina, a kao najranije objavljene, u časopisu Kolo u Beogradu (1910), navodimo dvije priče: „Devojka udovica“ i „Povratak“, koje su u kasnijem definitivnom izdanju doživjele neke sitnije stilske korekcije, kao i izmjene imena glavnih junaka.[9]

Prema izvodima iz bibliografskog popisa Jovanke Stojanovske,^[10] možemo pretpostaviti da je Bradina i nakon 1924. godine napisao nekoliko pripovjedaka i objavio ih u časopisima Crkva i život i Život i rad (1925, 1935), ali nam ti izvori nisu bili dostupni, tako da ih nismo mogli posebno razmatrati u ovom ogledu. Ukazujemo samo na neke njihove moguće naslove: „Molitva na planiniˮ, „Susretˮ, „U Debruˮ, „Iljas Trebištanacˮ i sl.

Smiljanićevo pripovijedanje karakterišu raznovrsni umjetnički postupci: ukrštanje narativne prospekcije i retrospekcije, objektivnog i subjektivnog kazivanja, kao i jezička diglosija i neprestano ukrštanje srpskog standardnog jezika u kazivanju pripovjedača sa dijalekatskim obilježjima lokalnih srpskih govora sa prostora Makedonije u dijalozima junaka.

Nacionalna sudbina srpskog naroda u Makedoniji sagledana je kroz vjekovnu i stalnu borbu za očuvanje svog narodnosnog identiteta, crkve i jezika, a posebno na kraju 19. i na početku 20. vijeka, uslovljenu stalnim turskim i bugarskim pritiscima, kao i nametanju svojih učitelja i sveštenika, koji su radili na razaranju nacionalne svijesti ljudi koji su živjeli na ovim prostorima, a najviše na zavičajnom podneblju plemena Mijaci i Brsjaci. Socijalna perspektiva srpskog naroda u Makedoniji sagledana je kroz tešku pečalbarsku djelatnost i činjenicu da su muškarci kao glasoviti neimari najveći dio godine provodili po različitim gradilištima daleko od svoga zavičaja i porodica. Komplementarnu temu pečalbarskog života, Bradina obrađuje i u pomenutoj drami u „pet činova sa pevanjem“ Maćedonski pečalbari (1827). Druga važna socijalna perspektiva Mijaka i Brsjaka sagledana je iz ugla njihove stočarske djelatnosti i duboke vezanosti za planinu gdje su na katunima najveći dio godine napasali stada ovaca i goveda, ali i nomadskog stočarstva koje su provodili u zimskim mjesecima daleko od kuće i zavičaja, najčešće u solunskoj oblasti i toplijim primorskim krajevima.     

Već u uvodnoj priči „Na planini“, koja se pojavljuje na početku zbirke Na planini i druge pripovetke iz Makedonije, Tomo Smiljanić Bradina uvodi čitaoce u svijet drevnih plemena Mijaka i Brsjaka, koji su snažno i na poseban, gotovo mitski način, bili povezani sa planinom, njenim talasastim zelenim pašnjacima, bistrim izvorima, hučnim riječnim tokovima, kotlinama i planinskim visovima. Crpili su iz ljepote i blagodeti te u suštini surove ali i nesputane planinske prirode svu onu gorštačku snagu koja im je pomogla da vijekovima, iz generacije u generaciju, opstanu na tim prostorima i sačuvaju svoj srpski narodnosni identitet i običaje. „Jezički i etnografski to je jedan od najinteresantnijih krajeva južne Srbije, turistički najlepši. Ko se nije peo uz serpentine planine Vlainice pa prešao preko Mavrovskih Hanova i spustio se koritom bistre planinske reke Radike do manastira Svetog Jovana Bigorskog, ili se potrudio da se popne do Galičnika, da dođe u dodir sa onim inteligentnim seljakom, koji je obišao ceo svet pa opet došao da savije gnezdo u svom rodnom kraju, - taj, na žalost, neće osetiti lepotu kraja i dušu mijačkog i brsjačkog čoveka po mnogim opisivačima i kazivačima.“[11] Bradina poziva čitaoce da se zajedno sa njim „upuste u jednu šetnju preko naše Bistre planine“,[12] a odmah iza toga divotu njene prirode upoređuje sa ljepotama Švajcarske. Pri tome, precizno određuje i geografski lokalitet svoga pripovijednog svijeta i smješta ga na južne padine Šar-planine, Koraba, Krčina, Stogova, kao i već pomenute Mijacima i Brsjacima najbliže zavičajne Bistre planine. Posebno naglašava da se u životu tih planinaca i stočara, ali i vječitih putnika i pečalbara, snažno „očuvao jedan patrijarhalan i idiličan život“, te da kao vojnici „stoje na mrtvoj straži i brane kulturu od varvara, kao da smo još u mračno doba srednjega veka“.[13] Pored te impresivne ljepote života u planinskim bačilima u ljetnjim mjesecima, nakon prikaza neposrednosti i dobrodušnosti tih gorštaka, Bradina nas dovodi i u podnožje planine, u sela gdje su porodice tih stočara bile stalno nastanjene i živjele jedan svakako težak, ali ponosan i u suštini srećan život. Upravo zbog svega toga, pripovjedač naglašava tu antejsku moć obnove koju nosi život na planini i susret sa planinštacima: „Vi ste mlađi ako ste mladi, podmlađeni ako ste stari. Planina vam je povratila život“.[14]

Nacionalna sudbina srpskog naroda u Makedoniji sagledana je posebno upečatljivo u pričama: „Borba za narodnost“, „Kod svoje majke“, „Srbijina pokolenja“, „Strah“, „Dolazi nam naš vladika“, „Kaplar Bogoja iz sela Mogila“, „Nije svršeno“, „Dule, Galičanče“.

U priči „Borba za narodnost“, prikazana je teška borba srpskog naroda iz plemena Mijaka i Brsjaka za očuvanje narodnosnog identiteta u posljednjim decenijama 19. vijeka, nakon odlaska „grčkih vladika“, koje je „oterao narod“ jer su vršili helenističku propagandu, ali i dolaska nakon toga „egzarhijskih vladika“ koji su još agresivnije i brutalnije počeli da vrše nasilnu „bugarizaciju“ ovoga prostora. Kroz narativnu perspektivu dječaka pripovjedača, Bradina to prikazuje kroz stradalničku sudbinu srpskog učitelja Spaseta, kao i monaha Arsenija, koji su izučili škole u manastiru Svetog Jovana Bigorskog, zadužbini slavnog gospodara Jovana Vladimira, a nakon dolaska „bugaraša“ su bili protjerani. Učitelju je zabranjeno da uči srpsku djecu, a monahu da služi u srpskom manastiru sagrađenom još u prednemanjićkom razdoblju. Sve one koji su se uprkos pritiscima odnarođavanja i dalje izjašnjavali kao Srbi, pogrdno su nazivali „srbomanima“, a zabranjivali su im da obilježavaju srpske praznike i slave, kao i da pjevaju srpske junačke pjesme o slavnim carevima i junacima. „I od tada nasta borba između nas. Odvoji se brat od brata, muž od žene, i sve je bilo gotovo da se bije i krvi, braneći svaki za sebe svoju narodnost. Mi, Srbi, bili smo u manjini i kao neki novi ljudi. Šta nisu radili Bugaraši da nas ocrne pred svetom. Govorahu da nismo pravoslavni hrišćani, već katolici; čak da smo bezverci; da je veliki greh zvati se Srbinom; da ne znamo za poste i za svete dane; da smo Turci i šta još ne“![15] Uprkos tome, u svome pravom identitetu i istinskoj vjeri opstali su oni najčvršći. Srpski narod je u toj borbi crpio novu i još veću snagu, među svima je „vladala primerna sloga“, živeli su kao „pravi hrišćani“, a nije posustajao upravo zato što su ih kao neki dah dizali „duhovi prošlosti“ i podsjećali sve „da još nisu propali u tami zaborava, već da ponovo oživljuju u svojoj postojbini“.[16]

Iste godine kada je Bradina objavio svoje knjige pripovjedaka iz Makedonije, upečatljive opise Bigorskoga manastira, drevne prednemanjićke zadužbine zetskoga kneza Svetog Jovana Vladimira, smještenog u „divljoj lepoti“ rijeke Radike, uradio je Stanislav Krakov (1895-1968) u putopisnoj reportaži „Sv. Jovan Bigorski“, koja je objavljena u listi Vreme (god. IV, broj 916, 9. jul 1924).Već u podnaslovu reportaže „Manastir sa najlepšim ikonostasom, zidom preko 1000 godina“, Krakov naglašava koliko je bio impresioniran ovim umjetničkim poduhvatom seljaka iz okoline Debra: „Ceo Novi i Starizavet oživljeni su na to malo drveta koje uokviruje ikone rađene od drugih majstora samoukih pre toliko isto, a možda i više vekova. U oltaru je kruna sva u drvenoj rezbariji. Nose je četiri goluba na krilima i drže je orlovi u kljunu. Isti su je majstori izrezali“.[17]Pri tome, Krakov ne zaboravlja da napomene kako se u pomeniku manastirskom ističe da je još Stefan Nemanja bio ktitor ove svete zadužbine, kao i čitav niz drugih kasnijih vladalaca iz srpske dinastije Nemanjića. Na podu crkve na dva mjesta nalazio se dvoglavi bijeli orao, kasnije je prilikom obnove porušenog manastira u 19. vijeku jedno zvono poklonio knjaz Miloš Obrenović 1837. godine, a drugo „knez srpski“ Aleksandar Krađorđević 1850. godine.   

Proces nasilnog srpskog odnarođavanja naročito je upečatljivo prikazan u priči „Kod svoje majke“. Radnja je situirana u vrijeme bugarskog zaposjedanja Makedonije tokom Prvog svjetskog rata, a prikazuje povratak kući, kod majke i sestre, jednog mladog bugarskog etnografa, koji je poticao iz srpske porodice, ali se u potpunom procesu odnarođavanja, tokom školovanja u Sofiji, naročito isticao po pisanju etnografskih rasprava koje su negirale srpski identitet svoga rodnog podneblja i bile napisane u svrhu stvaranja novog identiteta ili onoga što bismo iz današnje perspektive nazvali „bugarskim etničkim inženjeringom“. Posjeta zavičaju ostvarena je u okviru zadatka koji mu je odredila Bugarska akademija nauka da opiše te „nove krajeve Bugarske“ i da tamo dokaže revolucionarna saznanja u djelu pod nazivom „Istina o etnografskim granicama San-Stefanske Bugarske“. Tokom tog višenedeljnog obilaska „novih krajeva“, etnograf Đorđe stiže u rodno selo, u dolini rijeke Radike, u sirotinjsku kućicu gdje su mu živjeli majka i neudata sestra, baš na Badnje veče i Božić. Tada se suočava sa bolnom istinom koliko su srpski narodni božićnji običaji bili duboko ukorijenjene u svijesti njegove majke i sestre, te da je njegov etnografski inženjering uzalud posao. „Sin gledaše sve to i neka ga je ljutnja hvatala. Gledaše taj narodni život, od koga se bio odvojio, ali kojem je hteo da se što dublje približi u svojim spisima. Njegove oči priviknute da vide u svemu samo bugarsko, njegova teorija da je šovinizam jedino spasavajući za Bugare, ljuljahu se pred stvarnošću. Na svom putovanju nigde nije mogao da nađe ono što je tražio. Kako li će da objasni tu večnost običaja, jedinih i jedinstvenih kod Srba, i to samo kod Srba. Ljutnja je jačala gledajući tu staricu kako se guri, pokreće i muči da ne bi izostavila nijednu pojedinost običaja, a pritom je stalno gledala svoju kćerku, kao da joj govori: 'Pamti dobro i ne zaboravi! Ovako ćeš i ti kad budeš domaćica'!“[18] Sutradan ujutro, na Božić, nije želio da ide u crkvu sa majkom, već potpuno poražen tim saznanjem, žurno se oprostio sa njima, samo da ne bi gledao istini u oči, a zatim je zauvijek otišao iz zavičaja.

U priči „Srbijina pokolenja“, čija se radnja odigrava u rasponu od 1877. do 1912. godine i početka oslobodilačkih balkanskih ratova, prikazano je stradanje naroda i herojski ideali koji su vodili Srbe u borbi za oslobođenje južnih krajeva, stare Srbije i Makedonije. Čitav događaj je izložen kao usmeno kazivanje vojnika o majci Miliji i sudbinama njenog muža Vojina i sina Ljubivoja Vojinovića koji su junački poginuli u ratovima za oslobođenje. Tako osmišljenja sudbina junaka dobija metonimijska značenja i predstavlja pokazatelj stradalničkog usuda čitavog naroda.

U priči „Strah“ ukazano je na stradanje i patnju srpskog naroda od turskih „besnih aramija“, među kojima se po nasilničkom ponašanju posebno izdvajao neki Osman. Kad su se seljaci vraćali iz pečalbe morali su prvo njemu da nose „bakšiš“, morali su da mu sazidaju kulu u kojoj je živio, kad bi se vršile vjeridbe on je bio „strojnik“, kad bi se vršile kupovine bio je posrednik i sl. Posebno mu je pomagao u tim poslovima podanik i doušnik „kaurin“ Đurčin. Zbog svega toga, seljani su odlučili da se pobune. Prilikom jedne posjete Arnauta, iz čiste obijesti Osman je naredio gostima da iz puške gađaju seljaka Petra koji je tada radio u vinogradu. To ubistvo je ubrzalo započetu pobunu naroda i sve se završava krvavim stradanjem i velikom nesrećom nedužnog svijeta.

Predočavanje srpske narodnosne svijesti na prostorima Makedonije najbolje dolazi do izražaja u priči „Dolazi nam naš vladika“, koja je bila posvećena mitropolitu Varnavi Rosiću. O tom događaju Bradina je ostavio, kako smo to naveli na uvodnim stranama našeg ogleda, i jednu upečatljivu publicističku raspravu. Poznato je da se radi o duhovniku koji je hirotonisan 1910. godine, a da je prethodno za vrijeme turske uprave stekao veliki ugled u narodu zbog rada na buđenju i obnavljanju nacionalne svijesti na prostoru Makedonije. Po završetku balkanskih ratova i oslobođenju južne Srbije, preuzeo je punu upravu nad Veleško-debarskom eparhijom, a upravljao je Bitoljskom eparhijom, kao i dijelovima Strumičke i Poljansko-vardarske, kao i Prespansko-ohridske eparhije. Posebno je za to vrijeme radio predano na ustrojstvu sveštenstva i monaštva, kao i obnovi manastira i crkvenih objekata, pokretanju škola u južnim krajevima proširene države. U Prvom svjetskom ratu je morao da napusti južnu Srbiju, tako što se zajedno sa srpskom vladom, dijelovima naroda i vojskom povukao preko Albanije na Krf. Navedena priča upravo opisuje posjete koje je preduzimao vladika Varnava u godinama nakon hirotonisanja i uticaj koji su one imale za obnavljanje narodnosne svijesti Srba u Makedoniji. Posebno je upečatljivo opisan neposredni doček vladike u Debru kada ga je nadahnutim pozdravnim govorom dočekao mjesni učitelj, te kada su njegovi đaci otpjevali himnu „Bože pravde“. Sve to je izazivalo istovremeni zanos i strah okupljenog naroda, koji je vijekovima bio ugnjetavan i čije narodnosno ime je zabranjivano. Tek su se opustili na kasnijem narodnom veselju koje je organizovano u dvorištu ispred mitropolije.   

Pripovijedni zaplet se odigrava u selu Melničani u planinskoj oblasti u okolini Debra, kada je egzahijski bugarski vladika pokušao da preduhitri srpskog vladiku Varnavu i neposredno prije njegove posjete dođe u selo i održi liturgiju svojim vjernicima. Pri svemu tome doživljava potpunu „kumendiju“, dočekuje ga malo vjernika, tako da je bio prisiljen da prekine obilazak eparhije i vrati se u Debar. Istovremeno je srpski vladika doživio masovni doček i veličanstveno okupljanje srpskog naroda, da bi poslije toga sa još više zanosa nastavio obilazak i drugih srpskih sela u tome kraju okupljajući narod i budeći u njemu ponos i vjeru, a iznad svega narodnosnu svijest.

U priči „Kaplar Bogoja iz sela Mogila“, ispričan je dio ratne sudbine mladića Bogoja Joševića iz sela Mogila kod Bitolja. Odmah na početku balkanskih ratova mobilisali su ga u turske jedinice, ali je nekako uspio dok je bio na skadarskom frontu da prebjegne na crnogorsku stranu. Iza toga se vratio u zavičaj i prijavio se u srpsku vojsku gdje je postao „kaplar“ u četvrtom puku Drinske divizije. Po fizičkom izgledu, onako „zdepast i zavaljen“ i po otvorenom i žustrom karakteru „velikog deteta“ bio je to pravi „bitoljac“. Pripovjedač se upoznaje sa Bogojem na frontu i na njegovo insistiranje podučava ga pisanju, jer je želio da sam piše pisma djevojci iz „susednog sela“ u koju se bio zagledao i namjeravao je da je zaprosi i oženi čim se vrati iz rata. Uspio je u toj svojoj namjeri i zaista se dovoljno opismenio da je mogao slati pisma roditeljima i naravno toj mladoj djevojci. Bogoja je to jednom prilikom s ponosom ispričao kad se na frontu susreo sa svojim ratnim učiteljem. Pripovjedač je zbog svega toga bio impresioniran istrajnom voljom tog mladića. U epilogu priče, saznajemo iz pripovjedačevog komentara, da je nakon toga nastao „slom i povlačenje kroz Albaniju“, ali da više nikada nije vidio Bogoja, a pitao se da li se vratio u svoje rodno selo Mogilu kod Bitolja? U jednom je svakako taj dramatizovani pripovjedač koji je dijelio identično stanovište sa autorom bio siguran da upravo na „takvima počivaju zemlje i gradovima“.[19] 

Tragično stradanje srpskog naroda u Makedoniji u godinama Velikog rata i bugarske okupacije ovoga prostora, najupečatljivije dolazi do izražaja u priči „Nije svršeno“. Glavnu junak pripovijetke, Nikolče, predsednik opštine varošice Galičnika, prinuđen je da nakon povlačenja srpske administracije i vojske dočeka okupatore i da im preda ključeve opštine. U tim posljednjim trenucima suočava se sa prevrtljivom prirodom svojih sunarodnika, koji su sad najednom postali „bugaraši“ i odlučili u strahu da se priklone neprijatelju. Nikolče istovremeno doživljava još snažniji inat, snagu i uvjerenje zasnovano na dubokoj srpskoj nacionalnoj samosvijesti, poput Matavuljevog Pilipende, a zatim opominje izdajnike da još ništa „nije svršeno“ i da će srpska sloboda ponovo zasijati jednoga dana na ovim nesrećnim prostorima: „Ja sam bio i biću i umreću ono što jesam. I umreću časno i pošteno. Ali vas, sve vas što imate đavole u srcu, vas će Bog kazniti. A sad živi bili pa videli...“.[20] Nakon toga odlučuje da izvrši samoubistvo i skoči sa najveće litice u blizini varošice, ali da se nikako živ ne preda dušmanima.

U priči „Dule, Galičanče“, kroz prikaz sudbine mladog učitelja iz Galičnika, sagledani su nacionalni i slobodarski ideali srpskog naroda u južnim krajevima nakon oslobođenja u balkanskim ratovima. Mladić je poticao iz učiteljske porodice, čiji je otac bio kmet u Galičniku, a otrovan je u turskom zatvoru. Veliki rat sa novim austrijskim i starim bugarskim neprijateljem 1915. strašne godine, podstakao je Duleta da se javi u „Đačku četu“, u Skoplju, među dobrovoljce, gdje je kasnije poslije teškog ranjavanja na frontu i poginuo. Kazivanje o tragičnoj sudbini ovoga mladića, Bradina je upotpunio opisima divlje i prelijepe planinske prirode Galičnika u dolini bistre i hučne rijeke Radike, koja je uticala i na oblikovanje postojanog karaktera ovog ponosnog i namučenog naroda.       

Socijalna sudbina srpskog naroda, ali i karakteristike narodnog života u Makedoniji, porodičnih odnosa, vjerskih ubjeđenja i običaja, ljubavnih zapleta, sagledani su posebno upečatljivo u pričama: „Povratak“, „Devojka udovica“, „Stojna“, „Anđel vopijaše“, „Pripovetka o tetovskim lepotama“, „Nova godina“, „Mati, mati“.

U priči „Povratak“ prikazan je pečalbarskih život Mijaka i Brsjaka, glasovitih graditelja na čitavom balkanskom prostoru, koji se sastojao u mukotrpnom radu, svagdašnoj odvojenosti od kuće i najdražih članova porodice, ali i trenucima radosti kada bi se u vrijeme velikih hrišćanskih praznika vraćali u svoja sela i donosili zaradu i darove za ukućane. „Vrši se tako ko zna otkada stalna smena pečalbarskih generacija u borbi za opstanak; izumiru stari, dolaze mladi, koje čeka isti put i sudbina; s druge strane, sukobljavaju se nacionalni uticaji i razne propagande, vode se hajdučke  i junačke borbe, deluju podzemne sile za obezbeđenje svojih uticaja i interesa. Sve je to materijal za tipove kao što je Božovićev Zlate od Slatine ili za jednog drugoga Trajana Anđelka Krstića“.[21] U središtu narativne pažnje Toma Smiljanića Bradine nalazi se jedna takva pečalbarska družina koju je predvodio majstor Krste, a u okviru nje je posebno predočena dramatična sudbina mladoga majstora Smiljka, koji se u pečalbi odao alkoholu i zbog toga potpuno zanemario mladu ženu Nedu i njihovog petogodišnjeg sina. Neposredni okidač za odavanje tom strašnom poroku bila je vijest da su mu aramije u zavičaju opljačkali kuću. Prilikom jednog petrovdanskog povratka družine u zavičaj Smiljko je ostao sa kafanskim društvom, propio zaradu, a onda je odlučio da zbog sramote ne ide u zavičaj. Međutim, nakon tog teškog pijanstva jedan uzbudljiv snovidovni susret sa slikama iz zavičaja, sa mladom ženom i sinom, duboko ga je potresao i učvrstio u odluci da raskrsti sa takvim pogubnim životom, da se vrati kući u okrilje svojih najmilijih. Pripovijedanje se okončava jednim umjetničkim raspletom koji je blizak Lazarevićevom završetku pripovijetke „Prvi put s ocem na jutrenje“. Upravo to je prepoznatljivo u prikazu Smiljkovog susreta u porodičnom domu sa mladom ženom i sinom, kao i ponovnim vaskrsavanjem idile pod okriljem Svetoga Petra: „Kandilo na zidu poče da pucka; oni se okretoše i pomoliše Bogu i Svetom Petru što ih je opet združio“.[22]

Sličan primjer socijalnog stradanja i tragične bolesti izazvane teškim pečalbarskim životom prikazan je u priči „Devojka udovica“. Kazivanje je dodatno usložnjeno ljubavnim zapletom čiji su akteri djevojka Sofija i mladić Mitre. Nakon idiličnog mladalačkog zaljubljivanja i proševine, Mitre je odlučio da ode u pečalbu i zaradi novac za organizaciju svadbe na način koji je bio dostojan njegovog plemena. Usljed teškog rada i loših uslova, dobija zapaljenje pluća, a zatim umire na putu u jednom manastiru prilom pokušaja da se vrati kući. Tragična vijest duboko je potresla porodicu, a najviše sirotu djevojku koja je postala udovica prije nego što se i udala. Bradina kao etnograf pokazuje odlično poznavanje narodnih svadbenih običaja u svome kraju i veoma vješto ih uključuje u tragični pripovijedni zaplet.

Srodan i veoma upečatljiv zapis o mijačkim svadbama ostavio je Grigorije Božović u putopisnoj reportaži „Mijačka čistota“, koja je objavljena u knjizi Urezane istine (1930). Svadbe su organizovane gotovo samo u jedan dan u godini, na Petrovdan, kada su muškarci dolazili iz pečalbe na kratkotrajni odmor: „Toga radi su te svadbe čist ritual, jedno liturgijanje kakvoga nema više nigde, i koje treba posmatrati samo ispod dubokoga pokrova svadbena urnebesa, goča i zurne, bogate trpeze i srednjovekovnoga pirovanja. Ne žali Galičanac, ne žali Mijak sve da potroši samo da bi pokazao toj nevesti, sutrašnjoj svojoj ženi, da treba čestito da ga čeka sa pečalbe, da valja junački da se bori sa svojom krvlju i mladošću“.[23] Upravo zbog te izrazite ženske čestitosti i rijetkog čuvanja morala, Božović i zaključuje da je „Mijačka žena divan pobednik“.[24]

U priči „Stojna“ u narativnom središtu se nalazi ljubavni zaplet čiji su akteri umetnuti pričalac i akter Damjan i neobična „delija devojka“ Stojna koja je svojom ljepotom, a još više otresitošću i odvažnošću, jer je bila „slobodna i otvorena“,[25] opčinjavala mnoge mladiće, ali ih je zbog njihove stidljivosti i plašila i odbijala. Damjan je jedini smogao snage da joj gleda u oči dok je razgovarao s njom, a zbog snažne ljubavi koju je osjećao otvoreno joj to izjavio i saopštio roditeljima da jedino nju želi za svoju ženu. Kasnije će zahvaljujući svemu tome, savladati neočekivane prepreke na putu ostvarenja te ljubavi, jer su roditelji bili obećali Stojnu drugom mladiću, tako da je Damjan u dogovoru sa Stojnom odlučio da je „ugrabi“ i ostvari željenu ljubav. Pored toga što oblikuje karakter „delije devojke“, kakav je prethodno bio prisutan u djelima Svetolika Rankovića, Bradina naglašava ideju o tome da se izvorna i nesputana snaga ljubavi najpotpunije iskazuje u prirodnom okruženju, na sličan način kako je to prethodno naglašavao Ivo Ćipiko u svojim djelima sa tematikom iz primorskog života. Razlika je u tome što je Ćipiko išao korak dalje i naglašavao snažnu senzualnu dimenziju te ljubavi, dok je kod Bradine ljubav prikazana kao vrhunski ideal i nepoljuljana vrijednost zbog koje je vrijedilo kršiti i stroge etičke norme patrijarhalnog svijeta.

U priči „Anđel vopijaše“ naglašena je izvorna odanost običnog svijeta idealima vjere. Dramatizovani pripovjedač prikazuje sudbinu svoje „stare majke“ koja je iskusila sve gorčine života i „jedinu utehu je nalazila u čitanju svetih knjiga“.[26] Starica je proživjela sve strahove surovog socijalnog i nacionalnog života, izgubila je najbliže članove porodice, tako da je u odanosti vjeri i Bogu, vidjela jedinu i nepokolebljivu utjehu. Obrazovani pripovjedač, inače njen sinovac, koga je bila „zahvatila bujica skeptika i bezvernika“,[27] nastojao je da poput kakvog Antihrista poruši te njene jedine preostale životne ideale. Međutim, dešava se upravo suprotno, „stara majka“ istrajava u svojoj vjeri, a tek iza njene smrti pripovjedač postaje svjestan koliko je griješio i učinio nepravde prema njoj, a sam od negdašnjeg „bezvernika“ iznova se vraća idealima vjere i božanske utjehe.

Veoma neobičan zaplet Tomo Smiljanić Bradina daje u „Pripoveci o tetovskim lepotama“. Mladi etnograf Arkadije dolazi na službu u Tetovo da istražuje starine, a sa jedinim saznanjem da u tom gradu „ima lepih jabuka i lepih devojaka“.[28] Potraga za tim ljepotama pretvara se u veliku životnu spoznaju da je ideal ljepote često sasvim neuhvatljiv i da postaje najdalji onda kada pomislimo da smo ga dosegli. Zato se i dešava da mladić doživljava potpuno razočaranje, podjednako u ljepotu „tetovskih jabuka“ i „tetovskih devojaka“. Najprije uviđa da su tetovske jabuke iste kao i ostale, a neostvarena ljubav sa lijepom djevojkom, jer njena porodica ne prihvata njegovu proševinu, prisiljava ga da zauvijek potpuno razočaran napusti ovu varošicu. Pri tome, nosi uvjerenje da nije suština u ljepoti, već u vještini na koji se stvara privid i zagonetka neuhvatljivosti te ljepote: „Sve što je mnogo, nije lepo. Lepo je ono što ga nema i što se traži!“[29]  

U priči „Nova godina“, kroz doživljaj staroga, sedamdesetodišnjeg, deda Đorđije, prikazan je doček nove 1912. godine. Ostarjeli junak vjeruje na osnovu predskazanja iz „Večitog kalendara“ da je to godina u kojoj će propasti jedno „staro carstvo“, a poslije čega će osvanuti predugo čekana sloboda njegovom narodu. U okviru dobro osmišljenog narativnog zapleta, Bradina prikazuje slike narodnog života i običaja „surovice“, tj. pletenja korpica od drenovog pruća, koje su nosila djeca za novogodišnji praznik ispred crkve i za šta su ih stari darivali novčićima od pet para. Sa tim drevnim običajima dočekivana je svaka Nova godina u tim krajevima. Naspram tog prospektivnog kazivanja, dat je i retrospektivni zaplet, u kojem se pominje sudbina deda Đorđijinog sina, hranitelja i oca porodice, koji je bio pečalbar i već dvije godine nije smio da se vrati u zavičaj jer mu je „pretio neki aramija da ga ubije“.[30] Posebno je sve ukućane, petoro sitne djece i suprugu, a sa njima i deda Đorđiju, zabrinulo i rasplakalo posljednje pismo u kome ih je izvijestio „da će se vratiti doma tek kad čuje da je i tu slobodno kao što je po svima zemljama, gde je on bio“.[31] Otuda se ono predskazanje u doživljaju staroga deda Đorđije pretvara u ostvarenje velikog ideala slobode, za kojim je žudio čitavog svog vijeka i nadao se da će ga dočekati za života, kao i želje da ta sloboda omogući ponovno okupljanje porodice.

Tegobno socijalno okruženje i vječito siromaštvo naroda, kao i neprestana borba za opstanak, rađali su kod planinštaka posebnu vrstu požrtvovanosti i predanosti da čine dobra djela i pomažu drugima. Najbolje je to iskazano u priči „Mati, mati“ kroz kazivanje o životnoj borbi penzionisanog učitelja Danila, koji je do posljednjeg trenutka kada se smrznuo u ledenoj zimskoj noći, jer mu se učinilo da je čuo glas zapomaganja nemoćne djece i pošao je da im pomogne, bio posvećen toj svojoj životnoj misiji. Radnja se odigrava u neposrednim poratnim godinama, ali umjesto ljubavi među ljudima sve više se raspaljivala bezrazložna mržnja. Upravo zato je takav novi egoistični svijet i život za sopstvene interese, doveo do sve većeg udaljavanja među ljudima, tako da se gotovo niko više nije ni osvrtao na ljude poput učitelja Danila, koji su čitav život podredili dobročinstvima.

Na kraju našeg izlaganja ukratko zaključujemo da je Tomo Smiljanić Bradina kao pripovjedač pored umjetničkih imao i druge važne utilitarne namjere. Prije svega da i južne krajeve srpskog svijeta i starosrpskih pokrajinskih govora sa prostora Makedonije uključi u srpsku književnost i kulturu, a onda da prikaže i tegoban socijalni život, kao i teško nacionalno stradanje i istrajnu borbu za identitet i vjeru ovoga dijela srpskog naroda kroz vijekove, a naročito u drugoj polovini 19. i u početnim decenijama 20. vijeka, sve do okončanja Velikog rata i tadašnjeg oslobođenja ovih prostora. Pored svega toga, sagledava i raznovrsna obilježja narodnog života, što je u suglasju sa njegovim etnografskim studijama i istraživanjima ovoga podneblja, a zatim uključuje i čitav niz zapleta o junacima i događajima u kojima se na najbolji način iskazuju vrline tog patrijarhalnog svijeta. Bradina u umjetničkom i etičkom pogledu slavi ljepotu izvorne snage planinske prirode i karaktera gorštaka, nešto poput Petra Kočića i njegovog prikazivanja Zmijanja, poput Matavulja i njegovih „dalmatinskih gornjaka“, pokazujući time da su najsnažnije ljudske vrijednosti, nepokolebljivo čuvanje narodnosnog imena i vjere, najčvršće očuvani upravo u najtežim životnim uslovima i istorijskim okolnostima. Činio je to Bradina i onako kako su to radili i njegovi zavičajni sunarodnici i savremenici, poput Anđelka Krstića (1871-1952), koji je potekao iz Drimkola, kao i duhovni srodnici i književni slikari ovoga podneblja, poput Grigorija Božovića (1880-1945), koji je potekao iz Starog Kolašina. Na tu vrstu literarnih analogija i poetičke bliskosti uspješno je ukazao jedan od rijetkih i najranijih tumača Bradininog djela, pominjani Krsto Ljumović. Zahvaljujući svemu tome, možemo istaći da je Tomo Smiljanić Bradina svojim pripovijetkama na veoma uvjerljiv način, a bez prevashodnih estetskih pretenzija, uključio u srpsku književnost svijet srpske Makedonije. Otuda ova studija upravo i predstavlja pokušaj da se njegovo književno djelo, a nesumnjivo se to odnosi i na njegov etnografski rad, otrgne od zaborava i iznova vrati u vidokrug savremene srpske nauke o književnosti i aktuelnog srpskog izdavaštva.

LITERATURA:

BOŽOVIĆ (2016). Grigorije Božović, Urezane istine, Putopisi, prir. Jordan Ristić, Sabrana dela Grigorija Božovića, knjiga treća, Zavod za udžbenike, Beograd.

BRADINA (1910). Tomo Smiljanić Bradina, „Mijačke priče“, Delo, knjiga 55, sv. 2, Beograd, maj 1910, str. 217-225.

BRADINA (1924). Tomo Smiljanić Bradina, Na planini i druge pripovetke iz Makedonije, Biblioteka Makedonija, knjiga 1, Izdavačka knjižara Ćire Zekmanovića i druga, Skoplje.  

BRADINA (1924). Tomo Smiljanić Bradina, Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, Biblioteka Makedonija, knjiga 2, Izdavačka knjižara Ćire Zekmanovića i druga, Skoplje.

JOVANOVIĆ (1937). Slobodan A. Jovanović, „Nova književnost“, Spomenica dvadesetpetogodišnjice oslobođenja Južne Srbije (1912-1937), urednik: Aleksa Jovanović, Štamparija „Južna Srbija“ Milana Đ. Ilića, Skoplje, str. 847-855.

KRAKOV (2021). Stanislav Krakov, Kroz zemlju naših kraljeva i careva, prir. Gojko Tešić, Dela Stanislava Krakova, Službeni glasnik, Beograd.

PAVLOVIĆ (1925). Desanka Pavlović, „Jedan pisac iz Južne Srbije“, Skoplje i Južna Srbija, Skoplje, 1925.

LjUMOVIĆ (1938). Krsto Ljumović, „Dr Tomo Smiljanić-Bradina“, Iz novije književnosti, Nikšić, 1938, str. 39-47.

RISTOVSKI (1974). Blaže Ristovski, „Makedonskoto poetsko delo na Tomo Smiljaniќ-Bradina (1888-1969)“, Sovremenost, god. HHIV, broj 4, Skopje, 1974, str. 307-327.

STOJANOVSKA (1994). Jovanka Stojanovska, Kniževnoto i naučno delo na Tomo Smiljaniќ-Bradina, Matica makedonska, Skopje, 182 s.

STOJANOVSKA (1996). Jovanka Stojanovska, „Bibliografija na književnoto i naučnoto dela na D-r Toma Smiljaniќ Bradina“, Spektar, god. 14, broj 28, Skopje, str. 221-235.

CVETANOVIĆ (1999). Vladimir Cvetanović, „Uvod u čitanje starosrbijanskih pripovedača“, Antologija starosrbijanskih pripovedača 1871-1941, Zavoid za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, str. 7-28.

STOJKOVIĆ (2022). Miloš Stojković,  „Tomo Smiljanić Bradina (1888-1969) – život i rad“, pogovor u knjizi: Tomo Smiljanić Bradina, Iz Makedonije, prir. G. Maksimović, Srpski kulturno-informativni centar „Spona“ iz Skoplja i Centar za srpske studije iz Banjaluke, Banjaluka, str. 157-160.

---

[1]Desanka Pavlović, „Jedan pisac iz Južne Srbije“, Skoplje i Južna Srbija, Skoplje, 1925.

[2]Krsto Ljumović, „Dr Tomo Smiljanić Bradina“, Iz novije književnosti, uzgredne impresije, Izdavačka knjižara „Progres“, Nikšić, 1938, str. 39-47.

[3]Blaže Ristovski, „Makedonskoto poetsko delo na Tomo Smiljaniќ-Bradina (1888-1969)“, Sovremenost, god. HHIV, broj 4, Skopje, 1974, s. 307-327.

[4]Jovanka Stojanovska, Kniževnoto i naučnoto delo na Tomo Smiljaniќ-Bradina, Matica makedonska, Skopje, 1994, s. 182.

[5]Slobodan A. Jovanović, „Nova književnost“, Spomenica dvadesetpetogodišnjice oslobođenja Južne Srbije (1912-1937), urednik: Aleksa Jovanović, Štamparija „Južna Srbija“ Milana Đ. Ilića, Skoplje, 1937, str. 847-855.

[6]Vladimir Cvetanović, „Uvod u čitanje starosrbijanskih pripovedača“, Antologija starosrbijanskih pripovedača 1871-1941, Zavoid za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999, str. 7-28.

[7] Miloš Stojković,  „Tomo Smiljanić Bradina (1888-1969) – život i rad“, pogovor u knjizi: Tomo Smiljanić Bradina, Iz Makedonije, prir. Goran Maksimović, Srpski kulturno-informativni centar „Spona“ iz Skoplja i Centar za srpske studije iz Banjaluke, Banjaluka, 2022, str. 157-160.

[8]Tomo Smiljanić Bradina, „Čitaocima“, Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, Biblioteka Makedonija, knjiga 2, Izdavačka knjižara Ćire Zekmanovića i druga, Skoplje, 1924, str. 75.

[9]Tomo Smiljanić Bradina, „Mijačke priče“, Delo, knjiga 55, sv. 2, Beograd, maj 1910, str. 217-225.

[10]Jovanka Stojanovska, „Bibliografija na književnoto i naučnoto delo na D-r Toma Smiljaniќ Bradina”, Spektar, god. 14, broj 28, Skoplje, 1996, str. 221-235.

[11]Krsto Ljumović, nav. djelo, str. 41.

[12]Tomo Smiljanić Bradina, „Na planini“, Na planini i druge pripovetke iz Makedonije, Biblioteka Makedonija, knjiga 1, Izdavačka knjižara Ćire Zekmanovića i druga, Skoplje, 1924, str. 5.  

[13]Isto, str. 6.

[14]Isto, str. 8.

[15]Tomo Smiljanić Bradina, „Borba za narodnost“, Na planini i druge pripovetke iz Makedonije, nav. djelo, str. 18-19.

[16]Isto, str. 24.

[17]Stanislav Krakov, „Sv. Jovan Bigorski“, Kroz zemlju naših kraljeva i careva, prir. Gojko Tešić, Dela Stanislava Krakova, Službeni glasnik, Beograd, 2021, str. 108.

[18]Tomo Smiljanić Bradina, „Kod svoje majke“, Na planini i druge pripovetke iz Makedonije, nav. djelo, str. 41.

[19]Tomo Smiljanić Bradina, „Kaplar Bogoja iz Mogile“, Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, Izdavačka knjižara Ćire Zekmanovića i druga, Skoplje, 1924, str. 73.

[20]Tomo Smiljanić Bradina, „Nije svršeno“, Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, nav. djelo, str. 36.

[21]Krsto Ljumović, nav. djelo, str. 42.

[22]Tomo Smiljanić Bradina, „Povratak“, Na planini i druge pripovetke iz Makedonije, nav. djelo, str. 35.

[23]Grigorije Božović, „Mijačka čistota“, Urezane istine, Putopisi, prir. Jordan Ristić, Sabrana dela Grigorija Božovića, knjiga treća, Zavod za udžbenike, Beograd, 2016, str. 348.

[24]Isto, str. 249.

[25]Tomo Smiljanić Bradina, „Stojna“, Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, nav. djelo, str. 13.

[26]Tomo Smiljanić Bradina, „Anđel vopijaše“, Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, nav. djelo, str. 15.

[27]Isto, str. 16.

[28]Tomo Smiljanić Bradina, „Pripovetka o tetovskim lepotama“, Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, nav. djelo, str. 23.

[29]Isto, str. 23.

[30]Tomo Smiljanić Bradina, „Nova godina“, Stojna i druge pripovetke iz Makedonije, Izdavačka knjižara Ćire Zekmanovića i druga, Skoplje, 1924, str. 46.

[31]Isto, str. 46.

PODELITE OVAJ TEKST NA: