detalj slike: KRK Art dizajn

 

BESKRAJNE NITI SESTRINSTVA

Miroslav Toholj

 

Prof. dr Goran Maksimović

U ogledu smo analizirali roman Sestre Miroslava Toholja, koji je objavljen u Srpskoj književnoj zadruzi 2013. godine, a koji se u žanrovskom smislu, kao svojevrsna „porodična istorija“, razlikuje od ostalih djela koja je napisao ovaj autor. Romaneskno kazivanje oblikovano je oko mozaičnih zapisa iz istorije neobične hercegovačke porodice Ružić, sa lijeve obale Neretve, koju je obilježio usud rađanja ženske djece. Pri tome smo nastojali da ukažemo na autopoetičke specifičnosti i parodično-ironičnu perspektivu kazivanja, na odnos prema istoriji, na dramatizovanu poziciju kazivača, te njegovu bliskost sa piščevom perspektivom i iskustvom. Ukazali smo i na činjenicu da se u  metonimijskoj ravni kazivanje sa porodičnog prenosi na opšti plan značenja i ukazuje na tragičnu istorijsku sudbinu cjelokupnog srpskog naroda od kraja 19. vijeka do naših savremenih dana.

Odmah na početku kazivanja, na uvodnim stranicama romana Sestre,Miroslav Toholj iz autopoetičke perspektive otvara jednu veliku temu književnosti i umjetnosti, a koja se tiče odnosa prema istoriji. Obično se vjerovalo da autobiografsko-memoarsku ili dokumentarno-umjetničku prozu, a samim tim i sva ona umjetnička djela koja se bave istraživanjem prošlosti, mogu da pišu samo oni ljudi koji su „učestvovali u burnim istorijskim događajima“.[1] Na sličan način možemo projektovati i razmišljanje o onim književnicima koji se bave „imaginacijom istorije“ u romanima i pričama, dramama i pjesničkim djelima, kao osobama koje potporu svojoj književnoj kreaciji prevashodno pronalaze u saznanjima zvanične istoriografije, a istorija privatnog ili porodičnog života uopšte ne mora da ih interesuje ili im služi samo kao dodatna pomoć ili potpora. Iza tog eksplicitnog iskaza može se prepoznati i nenametljiva parodična projekcija u ovome Toholjevom romanesknom kazivanju, koja može da nas podstiče i na razmišljanja o tome da svako književno svjedočenje o događajima i ljudima iz prošlosti neminovno može biti dovedeno u sumnju. Najviše zbog vjerovanja da u autobiografsko-memoarskim zapamćenjima često zna biti više imaginacije, ili zaobilaženja „istine“, nego u izvorno fikcionalnim žanrovima poput romana i priča. Sloboda imainacije u romanima i pričama ostavlja nam prostor da budemo „onakvi kakvo jesmo“, a dužnost svjedočenja u dokumentarno umjetničkim žanrovima podstiče nas da budemo „bolji nego što jesmo“.

Upravo zato Toholjeva književna perspektivizacija u romanu Sestre, polazi iz još jedne podjednako plodonosne poetičke pozicije, a koja se tiče istorije privatnog života, kao podjednako važnog izvora za razumijevanje jednog vremena, prostora, individualnih i kolektivnih sudbina i ljudskog postojanja uopšte. Toholjev dramatizovani narator, koji je nepouzdani ali i posljednji preostali svjedok jedne porodične istorije, sa specifičnom parodično-ironijskom distancom naglašava da nije učestvovao u istorijski važnim događajima, ni u presudnim bitkama, ni u jednoj diplomatskoj misiji, niti je imao sreću da razgovara sa istorijski znamenitim ličnostima, poput „Fon Bizmarka, generalnog sekretara Ujedinjenih nacija U Tanta ili nobelovca Valense“,[2] ali je nosio naglašenu unutrašnju potrebu da zapiše sudbine običnih ljudi koji su obilježili istoriju njegove prodice.

Pribjegavajući narativnim litotama, kao specifičnim semantičkim figurama namjernog samoumanjivanja sopstvenog značaja, Toholj za svog izrazito subjektivnog kazivača, koji je posebna vrsta njegovog narativnog glasa „iz dubine“ i literarnog dvojnika, naglašava da nije učestvovao ni u onim događajima koji su „nevažni za istoriju“. Ipak, to ne znači da se istorija ne može razumjeti i na neki drugi način, a upravo hiljade sićušnih životnih niti, a ponekad i sasvim izlišnih pojedinosti ovoga svijeta, podstiču sve nas kao čitaoce, a Toholjevog kazivača i obavezuju, da njegujemo kulturu sjećanja, te da pripovijedamo o prošlosti kao onome živom tragu našega postojanja.

Zahvaljujući tome Toholj je i započeo kazivanje o istoriji porodice Ružić koju je kroz generacije pratila dominacija i presudan uticaj žena, tako da su sestre te koje su ispisale privatnu istoriju ove hercegovačke kuće sa obale „svetlošću bogate reke Neretve“.[3] Tako se pomalo paradoksalno za jedno patrijarhalno društvo, kakvo je kroz istoriju uvijek predstavljala Hercegovina, porodična hronika iskazuje kroz dominaciju matrijarhata. Na lijevoj obali Neretve, „tri ili četiri stotine koraka dalje od starog hana“, u glasovitom i prelijepom Blagaju, nalazila se Ružića kuća. Na mjestu nekadašnje stare kuće sa čardakom, koja se urušila prilikom jednog lokalnog zemljotresa krajem 19. vijeka, sagrađena je poslije Velikom rata nova kuća na dva sprata, a njen neimar je bio čuvenik lokalni majstor Sava Tasovčić. Međutim, nije Ružića kuća „na glas dospela ni po veličini niti sa ma kakve arhitektonske izuzetnosti“,[4] već po „zloj sreći“ da su se u toj familiji uporno rađala ženska djeca. Otuda se u svakoj generaciji Ružića uporno borilo za muške nasljednike, koji su bili rijetki i privilegovani ne samo među materama i babama, nego i među bezbrojnim sestrama, tetkama, ujnama i strinama. Zato je svako novorođeno muško Ružića o sebi bar do svoje desete godine govorilo u „ženskom rodu“.

Pripovijedanje porodične hronike Ružića usmjereno je na posljednjih vijek i po, kao i na „sedamdeset i šest krepkih ženica“, a kazivač nam skromno sugeriše da se ovdje ne radi ni o kakvoj „porodičnoj sagi Ružića“, već o nizu „uzastopnih sličica natopljenih neizbežnim elementima ispovesti“.[5] Upravo zbog tih bezbrojnih ženskih niti, koje su bile na različite načine toliko zapletene u životu ovog „Ružičnjaka“, gotovo nije bilo moguće sve to razjasniti i napraviti pravu porodičnu hroniku. Povlašćeni kazivač iskreno priznaje da nema ni jasnu predstavu o opštem profilu onih koji će čitati ovo pripovijedanje, kao što nema ni izgrađenu predstavu kako će to uraditi, ali ga je na sve pokrenula jedna unutrašnja potreba da u sebi „iznova sabere ono što se bez ostatka rasulo“, a što će na neki način sačuvati njegovu svijest o istoriji svoje porodice. Utoliko je to izraženije zbog činjenice da je romaneskni kazivač „poslednji Ružića izbojak, sa kojim će čokot i da svene“,[6] tako da poslije njega niko neće ni biti u prilici da napiše nešto što liči na istoriju te porodice. Kasnije će se ispostaviti da je još od dječaštva nosio i tragičnu porodičnu crtu jer je rano ostao bez oca Novice koji je poginuo u saobraćajnoj nesreći vozeći motor, a odrastao je uz majku Radu, te uz stalno sjećanje na očevu ličnost.  

Zahvaljujući svemu tome kroz Toholjevo romaneskno pričanje „defiluje galerija raznovrsnih ženskih likova i karaktera“,[7] koje su tiho i tajanstvene poput kakvih sova stvarale porodičnu istoriju, a uobličene su na osnovu različitih porodičnih zapamćenja, pričanja i saznanja, anegdota i ogovaranja, nekada i sadržaja pisama i razglednica, zajedničkih porodičnih fotografija, kao i kućnih stvari i darova koje su donosile ili primale.  

Nabrajanje najčešćih imena koje su nosile žene iz „Ružića ganga sa leve obale Neretve“ ukazuje na jednu neobičnu crtu porodičnog identiteta. Iz te duge galerije imena izdvajamo: Stane, Stanke, Stanislave, Dostane, Branke, Sare, Tomane, Bojane, Daše, Ljube, Biljane, Tihane, Vojke, Rose, Anđelke, Jagode, Smilje, Vuke, Vukosave, Danice, Zore, Kosare, Janje i sl. Iz nekog razloga izostala su imena koja su nosile „ljupke kneginje srpskih, ruskih i grčkih dinastija“, a kazivač vjeruje da se to dešavalo zbog činjenice da je u porodici „vladalo subjektivno osećanje svojevrsnog dinastičkog ustrojstva“.[8] Izlaganje porodične istorije započeto je od tetka Stanislave, koja je ostala neudata, a bila je najstarija od pradeda Boškovih sestara. Za porodičnu istoriju Ružića, tetka Stana je bila interesantna i zbog njene nesumnjive „emotivne bliskosti“ sa pjesnikom Aleksom Šantićem. O tome su svjedočili brojni Aleksini stihovi zapisani u Staninom spomenaru, a među njima je i pjesma „I opet mi duša sve o tebi sanja“, napisana 1896. godine. Pjesnički vijenac u tetka Staninom spomenaru završavao se čuvenom Šantićevom pjesmom „Čežnja“. Romaneskno uobličavanje i fikcionalizacija ove ljubavne istorije u kojoj se našao i naš glasoviti pjesnik poprimila je oblike prave male metatekstološke rasprave o stihovima i varijantama tih stihova posvećenih jednoj Ružićki u različitim izdanjima Šantićevih pjesničkih knjiga, kao i sabranih ili izabranih djela.

Na osnovu živog svjedočenja najmlađe tetka Stanine sestre, Vukosave Kolenar, koja je bila sekretar u jednom nadleštvu Zetske banovine na Cetinju, Aleksa Šantić je jednom prilikom kazao: „Za jednu noć na Ružića čardaku dao bih hiljadu i jednu u raju“.[9] Među brojnim epizodama ove intimne istorije izdvajamo onu koja govori o postavljanju na scenu Šantićeve drame Hasanaginica jer je u njoj Stanislava Ružić igrala ulogu Merime, svekrve nesrećne i ponosne junakinje Zejne Hasanaginice. Tetka Stana je nadživjela svoga „večitog udvarača“ Aleksu Šantića čitave tri godine, predstavila se u jesen 1927. godine, a u Ružića familiji su vjerovali da joj se „srce raspuklo“, ali da je za života znala da „sačuva čast i obraz Ružića kuće“.[10]

Među imenima sestara iz Ružića familije izdvajala se tetka Azra zbog svog divnog arapskog imena, a uz nju i „riđokosa i u licu pegava“ Džemka, koja se u porodici pojavila kao neka demonska sila i koja je svojom začudnom ljepotom razorila jedan uzoran brak u Ružičnjaku. Sa posebnom pažnjom oblikovan je karakter jedne od tetaka koju su svi zvali Sarajka, a kršteno ime joj je bilo Zorica ili skraćeno Zora. Ostala je upamćena i cijenjena u porodici Ružić zbog tri važne stvari. Važila je za najizobraženiju među sestrama, nosila je mrki mladež iznad usne, kojim je na neobjašnjiv način privlačila muškarce, a posjedovala je i jednu posebnu vrstu „ženske mudrosti“ zbog koje su je mnogi cijenili i izvan porodičnih okvira. Tetka Zora Sarajka osmislila je i verziju posljednje etape u istoriji Ružića familije i dovodila ih je u vezu sa selom Bogodolom, odakle su porijeklom bili i znameniti Šantići, te sa životom vesele udovice Fimije Ružić koja je podigla na noge jedanest kćeri i rasposlala ih po svijetu da rašire i čuvaju ime Ružića. Ostala je upamćena i po tome što je mlađe Ružićke uvijek savjetovala da su „sestre isto što i braća, samo sa dužom kosom i kraćom pameću“.[11] Tetka Zora Sarajka je nekoliko godina radila kao bliska saradnica Raifa Dizdarevića, visokog tadašnjeg političara u samoupravnoj Bosni i Hercegovini, tako da je kuća Ružića na Blagaju jedno vrijeme važila za „prijemno odeljenje“ svakojakih molbi i zahtjeva koji su dolazili iz čitave Hercegovine, a odnosili su se na brojne republičke institucije u Sarajevu.

Kazivač iz svog porodičnog iskustva naglašava da je u čitavom tom kraju Hercegovine u karakteru ljudi postojala jedna vrsta „produženog doživljavanja“ ili sposobnosti da se sjećanje na neke događaje iz prošlosti prenese i na kasnija vremena, često sasvim neprilična onim starim vremenima. Upravo takva osobina krasila je i Ružića kuću i to prije svega zaslugom tetka Zore Sarajke, koja je imala tu osobinu da ne vodi mnogo računa o anahronizmima i miješanju starih sa novim vremnima, te da u njima pamti samo one osobe koje je ona voljela ili koje su nju voljele, a za ostale uglavnom nije bilo mjesta u porodičnoj hronici. Tu sasvim  nezgodnu osobinu za nekoga ko ima ambicije da bude porodični hroničar prenijela je i na kazivača ovoga romana. Time je uslovila i čitav niz njegovih selektivnih zapamćenja o onim članovima familije koji su mu bili dragi ili su iskazivali posebnu ljubav prema njemu. Upravo zato sačuvani su brojni tetka Sarajkini pogledi na svijet, od onih da „zločini ne zastarijevaju“, ali da „ljubav zastarijeva“, do prezrivih pogleda na one koji su živjeli na drugoj obali Neretve, koji su listom tih godina išli na hodočašće ukazanoj Gospi u Međugorje, a nazivala ih je igrajući se riječima „ljudima mase“ ili „ljudima mise“. Tetka Sarajka je imala i sopstvenu teoriju o porijeklu pojma „vlasi“, kako su oni preko rijeke pogrdno nazivali Srbe, a dovodila je to ime sa starim slovenskim nazivom „volasi“ za ratoborna paganska plemena. Kazivanje o tetka Zori Sarajki završeno je jednom njenom mudrošću koja će se kasnije pokazati kao surova i bolna istina: „Ko ne zna granice tuđih zemalja, jednom će se pitati gde su granice sopstvene otadžbine“.[12] Kasnije će se kazivač još u nekoliko navrata, a povodom portretisanja drugih junakinja, prisjetiti mudrih tetka Zorinih misli. Izdvajamo dva karakteristična primjera: „Prijateljstvo je kratak period između poznanstva i pronevjere“ i „Mnogo prinčeva, jadan presto!“.[13]

U galeriju Ružića povremeno bi se uključile i tetke koje su dolazile iz drugih porodica, poput Dušanke ili Bebe, koja je bila rođena sestra kazivačeve majke Rade, a udata za Cvetka Gavranovića sa Bune, iz porodice koja je bila poznatim po mnogim krupnim stvarima, a najviše po tome što je njen djever bio ljekar na brodu Karpatija koji je pritekao prvi u pomoć brodolomnicima sa zlosrećnog Titanika. Kazivač naglašava da se često dešavalo da su „tetke po majci češće pokazivale solidarnost sa tetkama po ocu, nego prema rođenim sestrama“.[14] Povremeno su u galeriji Ružića svoje mjesto dobijale i one tetke koje je kazivač potajno mrzio, a jednoj od njih je zbog toga dao i sasvim upečatljivo ime „Mrska“. Tetku Milojku iz Paraćina zadugo je pamtio samo pod nadimkom Mica, a bila je poznata po tome što je u Ružičnjak „svraćala“ obično početkom septembra, kada bi se ona i tetak Dimitrije, sa dvije njihove bliznakinje, Biljom i Ljiljom, vraćali odnekud sa ljetovanja na Jadranskom moru. U pamćenju kazivača posebno je ostao zapisan tetak Dimitrije jer mu je jedne godine donio na poklon fudbalsku loptu, kupljenu od poljskih turista.

U svakoj famili bilo je onih koji su preko mjere bili zimomorni, a upravo je po tome upamćena tetka Nada iz Pančeva, rođena sestra tragično upokojenog kazivačevog oca. Bila je poznata i po tome što je muža oslovljavala po prezimenu „Šćepanović“. U Ružičnjaku su obično provodili najtoplije ljetnje dane u godini od juna do kraja avgusta. Tetka Nada iz Pančeva bila je poznata i po tome što je svakoga ljeta, kao da provjerava svoje pamćenje, recitovala u Ružičnjaku, pjesmu Koste Racina „Beračite na tutun“. Ispostaviće se u komparativnoj sestrinskoj karakterologiji da je tetka Nada „bila u nekom dubokom sukobu sa sobom, nesmirena, sklona naoko beskompromisnom načinu mišljenja“.[15] Tetka Nada je bolovala od rijetke i zagonetne Rajnaudove bolesti zbog čega je išla u manastir Žitomislić gdje su joj monahinje služile moleban za ozdravljenje. Tetka Nevenka je živjela u Bjelovaru, gdje je bila udata za trgovca konjske opreme, dobrog tetka Josipa. Obično su u Ružičnjak stizali sa južne strane od Opuzena i Gabele. Tetak Josip je preminuo iznenada, a tetka Nevenka je ostala bezdjetna i ubrzo se udala u Sombor i ponijela novo prezime Bakračev.

U porodičnoj istoriji Ružića posebno je teško bilo razjasniti epizodu riđokose i pjegave Džemke. Možda i zato što se u nju zaljubio tetka Ilinkin muž, tetak Nikola koji je radio kao šumar na Crvanj planini. Džemka je bila kćerka izvjesnog Murata Ćefira, pomoćnika voda i šuma tadašnje samoupravne Bosne i Hercegovine, a upoznala je Nikolu kada je ljetovala na Boračkom jezeru sa porodicom u državnoj kući za odmore. Ljubavni zaplet odigrao se tek narednog ljeta i pod okolnostima koje nije bilo moguće sasvim pouzdano razjasniti. Međutim, u pozadini tog velikog porodičnog skandala i Nikolinog brakolomstva, saznajemo čitavu neobičnu istoriju tetka Ilinkinog života. Odrastala je sa sestrama u doba izgradnje zemlje, a poznato je da je na prvu omladinsku akciju „Brčko-Banovići“, na proboj tunela Majevica, otišla umjesto sestre Stoje i vratila se sa udarničkom značkom. Iza toga je išla sa jedne na drugu akciju umjesto ostalih svojih starijih sestara Zore Sarajke, Nade i Milke, a redovno donosila udarničke značke. Samo one godine kada je otišla na radnu akciju  pod svojim imenom vratila se bez udarničke značke i sa izuzetnom „pohvalnicom“ za svoj rad. U novembru 1948. godine, na akciji izgradnje Novog Beograda, upoznala je mladog brigadira i udarnika Ratka Šćepanovića, koji će se kasnije oženiti njenom sestrom Nadom, tako da je sestrama igrom sudbine, donosila ne samo udarničke značke, nego i muževe. Sestre su sa „pobožnim respektom“ cijenile tu Ilinkinu „herojsku istoriju“, kao nesebičnu sestrinsku žrtvu, a zato su povodom Nikolinog ljubavnog skandala sa crvenokosom Džemkom sve stale u Ilinkinu bračnu odbranu i od tada se o tetku Nikoli u porodičnoj komunkaciji nije drugačije govorilo nego kao o „onome kurvaru“.

Zapaženo mjesto u mozaiku kazivanja porodične istorije Ružića pripalo je tetka Azri koja je dolazila iz Višegrada, a važila je za najvatrenijeg „Zvezdaša“ u krugu Ružića čardaka. Zahvaljujući tome kazivač je jednog ljeta sa tetka Azrom i drugim rođacima koji su došli iz Višegrada, Duškom i Šobom, pratio brojne utakmice na fudbalskim turnirima. Pored toga, donijela je i poseban diskografski duh među Ružiće na Blagaju, jer je prva dostavila singlice i longplej ploče „Indeksa“ i grupe „Pro arte“. Tetka Azra ili „tetka Ozrena“ i „tetka Zela“, kako su je još češće oslovljavali, usmjerila je kazivačeva interesovanja i prema književnosti. Jednoga ljeta došla je u Ružičnjak sa vjerenikom, pjesnikom koga je oslovljavala nadimkom Dugo, a kazivaču je donijela na poklon nekoliko novijih brojeva časopisa Vidici. Išli su zajedno toga ljeta na literarni maraton koji je održan u fiskulturnoj sali Vazduhoplovne gimnazije u Mostaru. Uočio je tada po prvi put mladog i vitkog pjesnika (Vladimira) Nastića, a u trajnom pamćenju mu je ostala mlada Bisera Aličakijić, koja je više privlačila svojim bujnim i razotkrivenim grudima, nego stihovima koje je govorila.

Kazivač priznaje da su ta iskustva bila neposredni podsticaj da napiše prvu pripovijetku i pošalje je redakciji novopokrenutog nevesinjskog književnog časopisa. Istu priču je iza toga poslao pod šifrom „Pokojnikov sin“ na anonimni književni konkurs mladih nada mostarskog lista Sloboda i na ruke uredniku Aliji Kebu. Više od svega toga, tetka Azra dobila je u kazivačevom odrastanju ulogu mnogo značajniju od same bliske rodbinske veze, bila je njegov književni i životni učitelj i ispovjednik.

Kazivanje o tetka Veri i tetku Aranđelu Runju iz Pridvorica kod Trebinja, započeto je autopoetičkim komentarom o prirodi memoarskog kazivanja i prirodnom saznanju da sliku nečijeg života nije neophodno uljepšavati, ali ako je to zbog različitih obzira i okolnosti neophodno uraditi, onda je najbolje prvo „osvetliti ljudske poroke“, a onda će se „vrline same iskazati“.[16] Tetak Aranđel je bio upamćen po neobičnoj, gotovo „nepristojnoj“ visini, bio je „zasigurno najviši čovek koji je ikada stupio među Ružiće“, a bio je neomiljen zbog dva velika poroka: kocke i pića. Ova njegova druga zlosrećna osobina, sklonost ka piću i opijanju, omogućila je raspravu o vinu uopšte, a pogotovo o čuvenoj hercegovačkoj „blatini“. Kada bi ispio čašu „blatine“, tetak Aranđel bi uvijek govorio da je dobra ali „malo opora“. Zbog te oporosti oni „preko rijeke“ nazivali su je „zlogodom“ ili „tribidragom“, a tetak Kostadin koji je proizvodio „blatinu“ u svome vinogradu mogao je satima da izlaže svoje teorije o ovome vinu. Između ostalog primjećivao je kako je čokot blatine veoma sličan Ružića kući, jer „ima samo ženski cvet, nema roda ne oplodi li ga polen od neke druge loze“.[17] Tetak Aranđel je pored tog poroka „oporosti“ hercegovačkih vina dodavao još jednu tešku i dalekosežnu kritičku ocjenu da su „umorna“, valjda vjerujući da je i zemlja iz koje su izrasli ti čokoti bila umorna od prevelike količine istorije i događaja koji su se odvijali na njoj u prošlosti.

Zapisivanje porodične istorije, čak i onda kada je nesumnjivo mirnija i jednostavnija od povijesti Ružića familije, otvarala je prostor za raznolika, pa i ona metafizička razmišljanja o nekim nepojamnim silama koje postoje u Vaseljeni i koje određuju sudbine pojedinih porodica, a metonimijski gledano i čitavih naroda. Upravo te sile, najčešće pri svemu tome, unesrećuju pojedine porodice i čitave narode, a da te porodice i ti narodi nikako ne mogu da se odupru i pobjegnu od tih nesreća. Takva sudbina pratila je i Ružića familiju, što naročito postaje očigledno u događajima koji su uslijedili krajem 20. vijeka i ticali su se raspada države i novih građanskih ratova koji su nas sustigli na sličan način kakav se odigrao u Drugom svjetskom ratu.

Toholjevi autopoetički zapisi usmjereni su na razmišljanje o ulozi jezika ne samo u književnim zapisima, nego i u opstanku čitavih naroda. „Izumrli narodi živeli su na jezicima koji umiru; tu gde je jezik živ, smrti nema“.[18] U tom smislu su veoma interesantna razmatranja uloge dijalekatskog jezika kao one najdublje veze književnog stvaranja sa identitetom naroda i očuvanjem opstanka tog naroda. U lokalnim govorima i zavičajnoj leksici skrivala se jedna duboka istina o vitalnosti i stanju bića pojedinaca i čitavih porodica i naroda, a u Hercegovini se kroz taj jezik prelamala čitava prošlost tih prostora, socijalne prilike, kao i njihova zlosrećna vjerska i svaka druga podijeljenost ili posebnost.

Ponekad su za razumijevanje istorije Ružičnjaka posebno važno mjesto imale i priče o dijelovima imanja i zemlji koju su generacijama obrađivali i nikako nisu željeli da je prodaju. Tako je kao najplodniji i najljepši dio imanja izdvojena njiva od hektar i po na kojoj je nekad bio vinograd, pa zasadi bresaka, a u novije doba i plastenici za uzgoj povrća. Nalazila se u Žitomišlju i nosila neobično ime „Nedioc“, koje je sugerisalo porodično vjerovanje da je to neka nedjeljiva čestica, „neka presveta celost“, koja se nije dijelila nikada, niti je ko imao namjeru da je otuđi iz porodične svojine. Za Toholjevog kazivača taj „Nedioc“ simbolistički je označao razumijevanje pojma „otadžbine“, onako kako su ga mnogi shvatali u dolini Neretve, kao „đedovine“ koja je neotuđivi dio našeg postojanja. Kazivač otuda s pravom postavlja besjedničko pitanje „Šta, osim otadžbine, inače, ostavljamo iza sebe?“,[19] ne želeći da dobije ili ponudi bilo kakav odgovor na njega, jer se za srpski narod iz ovoga podneblja podrazumijevalo neupitno i „sveto značenje“ pojma otadžbine.

U razmatranju porodične istorije Ružića ponekad se kao važne ličnosti pojavljuju i pojedinci koji su bili njihove komšije ili poznanici. Izdvajamo ličnost glovonijemog i siromašnog Meha Kukrice, koji je doživio veliku tragediju jer mu se u Neretvi na njegove oči utopio sin jedinac, a kada su počeli nemiri i građanski rat devedesetih godina, došao je kod kazivačeve majke Rade i obavijestio je da „škutori“ sa druge obale Neretve namjeravaju da ih napadnu i „kolju“. Zahvaljujući tome spasila je sebe i svoga sina, kazivača ove porodične istorije, od sigurne smrti, tako što je pobjegla u brda kod svojih rođaka Kokotovića. Od tada je zauvijek ostala prazna „vesela Ružića kuća“.

Iza tog kazivanja o nesrećnom a duboko humanom liku Meha Kukrice otvara se i čitav niz drugih porodičnih tema kao uvod u tragične „godine raspleta“ na kraju 20. vijeka. Najprije su u Ružičnjak pristigle vijesti da je tamo u Sarajevu politički „zglajzao“ tetak Dragomir, muž tetka Zore Sarajke, a ubrzo su saznali i da se počeo oglašavati na konferencijama političke stranke na čelu sa „Gugom Naškovićem“, što je očigledna anagramnska igra iza koje se skrivalo ime i tadašnje političko djelovanje Vuka Draškovića. Tetak Dragomir se poslije mnogo godina ponovo pojavio u Ružića čardaku i tada je izgovorio zloslutne sumnje da srpski narod u dolini Neretve čekaju nova stradanja, možda i gora od onih koja su doživjeli u ranijim ratovima: „Svi naši diplomatski napori su propali. Ne budete li se branili!...“.[20] Ubrzo iza toga magistralom podno Ružića čardaka zacičale su gusjenice tenkova i tegljača, brektali su motori transportera, komandnih vozila i kampanjola, a u dušu naroda se uvukao duboki strah i zle slutnje. Kasnije su stigli i crni glasovi da su tetka Dragomira „odveli“ razulareni bojovnici „patriotske lige“, da je tetka Sarajka slomila potkoljeničnu kost, da su im tobožnji „bosanski branitelji“ oteli stan u Sarajevu i sl. U ovim segmentima kazivanja porodične istorije očitavaju se i naglašeni „ideološki motivisani iskazi u kojima se jasno očitavaju uzroci današnje srpske drame omeđene zabludama – najpre onim nadahnutim idejom jugoslovenstva, a kasnije i idejama evropejstva i zapadnjaštva“.[21]

Napuštanje Ružičnjaka i ostavljanje prazne i puste porodične kuće poslije toliko vijekova i decenija otvorilo je prostor i za kazivanje kratke ali rječite istorije familije Kokotovića iz zaseoka Kliješta, sa kojom su se Ružići orodili preko kazivačeve rođake Drine, starije kćerke „debele tetka Milke“. Zet Mladen kao i svi punoljetni muškarci Kokotovića bili su „rastom niski, zbijeni, preke naravi, okrugle glave, snažnog u rumenog vrata, krupnih šaka“.[22] Krasila ih je nevjerovatna porodična odanost, a njihov gvozdeni karakter i srpstvu odanu nacionalnu svijest moguće je bilo upoređivati sa njihovim čvrstim mišićima, koji su nastali kao posljedica udaraca koje su zadavali i primali kroz istoriju. Gajili su vatrena osjećanja prema caru Dušanu Silnom, slavili su Mratinjdan ili Svetoga Stefana Dečanskog, a sa ponosom su vjerovali da im je porodično ime Kokota darovao lično car Nemanjić. Pamtili su ih i po tome što je Drinin djever Miho ležao u zatvoru jer je „psovao maršala“ u ona tobože bratska, a za Srbe svagda „vunena vremena“. Nije onda nimalo čudno što Kokotoviće nije iznenadio početak građanskog rata i napadi „škutora“ sa druge obale Neretve, kao ni to što su brzo osnovali „paravojni“ odred „Dušan Silni“ sa namjerom da spašavaju nejač od novih jama i pokolja u dolini Neretve. Ubrzo su sa izbjeglim narodom iz doline Neretve stigli i crni glasovi o stradanju i pustošenju srpskih imanja i znamenja, poput miniranog manastira Blagovještenja Presvete Bogodice u Žitomisliću i Sabornog hrama Svete Trojice u Mostaru. Tako se kazivanje o stradanju Srba u dolini Neretve preobrazilo u svjedočenje o sveopštoj srpskoj nesreći u tim tragičnim godinama.       

   Nakon toga su za članove porodice Ružića uslijedili dani, mjeseci i godine izbjeglišta, što u Višegradu, što u Valjevu i Beogradu, što u brojnim drugim gradovima i državama. U tim stradalničkim godinama prožetim teškim noćima i crnim košmarima i neprijatnim snovima, pa i suicidnim razmišljanjima, nekako se istovremeno i javila potreba kod Toholjevog dramatizovanog kazivača i posljednjeg svjedoka da zapiše ovu priču o istoriji Ružića kuće sa Blagaja na obali Neretve u vječitoj zemlji Hercegovini. Uprkos sveopštem beznađu u kojem je nastala, ta priča je prosvijetljena vjerovanjem da je čovjeku, božanskom promisli, dodijeljeno da „živi i trpi“, te da će možda jednom ova kazivanja nekome značiti utjehu. U toj ravni Toholjevog kazivanja u potpunosti se razotkriva i karakteristično njegovo traganje za neizrecivim, za onim što se nalazi u nepoznatim predjelima ljudske duše, te što njegovo književno stvaranje podstiče da neprekidno „traga za svetlošću koja bi obasjala tamu u kojoj obitava ljudsko biće“.[23]

Upravo zato se mozaički zapisi iz porodične povijesti drevne Ružića kuće sa Blagaja na Neretvi, koju je pratila čudna božanska promisao dominacije sestrinstva, mogu posmatrati kao metonimijska projekcija istorijskog usuda koji je pratio cjelokupan srpski narod ne samo u Hercegovini, nego i u svim drugim krajevima. Iza tog beskrajnog svijeta „sestrinstva“, koji se zasnivao na raznovrsnoj mreži uzajamnih porodičnih niti i odnosa sa svima onima koji bi se orodili sa ovom porodicom, nalazila se čitava jedna istorija ovoga balkanskog podneblja. Otuda se iz Toholjevog kazivanja i mogu pročitati brojne epizode iz jednoipovjekovne prošlosti, od starih muka u doba austrijske okupacije, preko života u Kraljevini Jugoslaviji, sve do decenija komunističkog jednoumlja i samoupravljanja, kao i građanskih ratova na kraju 20. vijeka. Otvorene su i brojne aluzije na zlosrećni suživot za braćom sa „druge strane rijeke“, sa kojima ih je vremenom podijelila vjera, a onda u ratovima i strašne jame i gubilišta u koje su ih bacala ista ta braća kada bi obukla okupatorske uniforme. Iza te prividno svakodnevne porodične istorije, u kojoj su se susretali lijepo i ružno, sreća i nesreća, dobro i zlo, ljubavi i sitne zadjevice, žrtvovanja i ogovaranja, ljudski usponi i padovi, trpeljivosti i netrpeljivosti, skrivala se čitava jedna istorija privatnog života, duboko uslovljena i nekim spoljašnjim faktorima, a suštinski prožeta sa onom javnom, nacionalnom i državnom ili opštom istorijom. Sestre su ona bolja i smirenija strana tog svijeta i zato se iza zapletenih niti tog vječnog porodičnog kolopleta, u kazivanju Miroslava Toholja, uz sve pesimističke slutnje o prolaznosti i nestajanju, javljala kao proplamsaj neka tiha nada da još nije sve izgubljeno i da će Ružičnjak, kao i čitav hercegovački svijet, a sa njim i srpski svijet u cijelosti, postojati dok bude postojao srpski jezik kojim je odvajkada govorio taj narod, ali i ona iskonska dobrota i ljudskost koja je uvijek na najljepši način ukrašavala i bez koje nije mogao da živi ovaj narod.           

 

       

---

[1]Miroslav Toholj, Sestre, Srpska književna zadruga, Beograd, 2013, str. 5.

[2]Isto, str. 6.

[3]Isto, str. 8.

[4]Isto, str. 10.

[5]Isto, str. 12.

[6]Isto, str. 15.

[7]Aleksandar Dunđerin, „Čudesni svet žena“, pogovor u romanu: Miroslav Toholj, Sestre, Srpska književna zadruga, Beograd, str. 208.

[8]Miroslav Toholj, nav. djelo, str. 15.

[9]Isto, str. 25.

[10]Isto, str. 33.

[11]Isto, str. 40.

[12]Isto, str. 66.

[13]Isto, str. 92.

[14]Isto, str. 92.

[15]Isto, str. 93.

[16]Isto, str. 144.

[17]Isto, str. 151.

[18]Isto, str. 153.

[19]Isto, str. 164.

[20]Isto, str. 169.

[21]Aleksandar Dunđerin, nav. djelo, str. 207.

[22]Miroslav Toholj, nav. djelo, str. 175.

[23]Aleksandar Dunđerin, nav. djelo, str. 210.

PODELITE OVAJ TEKST NA: