detalj slike: KRK Art dizajn

RAT I PRIČA U KNjIZI ŽIVOT ČOVEKA NA BALKANU STANISLAVA KRAKOVA, treći deo

Prof. dr Goran Maksimović

Međutim, pored svih tih epizoda, ipak je u Krakovljevim sjećanjima iz prve polovine 1917. godine središnje mjesto zauzeo jedan krupan istorijski događaj. Hapšenje pukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa, pod optužbom da je pripremao „atentat na regenta“, a zatim i suđenje poznato pod imenom „Solunskog procesa“. Apis je tada sa nekoliko svojih najbližih saradnika „crnorukaca“, majorom Vulovićem i navodnim atentatorom Malobabićem, osuđen na smrt i strijeljan u junu 1917. godine. To je ostavilo veoma ružan ukupan utisak na čitavu srpsku vojsku, a pogotovo na veliku većinu oficira i podoficira, jer su otvoreno sumnjali u istinitost te optužbe, a iskreno su voljeli ovog hrabrog čovjeka i pobunjenika. Krakov nas izvještava da je saznao od svog ujaka Milana Nedića da je bio određen sa sudiju u „Solunskom procesu“, ali da je odbio da učestvuje u tome, poslije čega je odmah iz komande u Solunu poslat na front. Možemo kazati da se u ovim segmentima Krakovljeva autobiografsko-memoarska zapamćenja približavaju istoriografskoj studiji. Prisutna su i sjećanja na požar u kome je izgoreo najveći dio samog centra Soluna, gdje su se nalazile sve one uličice i kvartovi „ljubavi i greha“, a potom opisuje i svoje erotske avanture sa onom čuvenom orijentalnom plesačicom Lolotom iz mjuzikl-hola „Odeon“ kod glasovite „Bejaz-kule“.

Čitavo 14. poglavlje zapamćenja, pod nazivom „Paskal na rovovskoj kosi“, Krakov je posvetio portretisanju neobične ličnosti, svoga bliskog rođaka po majci i prijatelja, Dimitrija Ljotića. Možemo reći da se radi o pravoj maloj psihološkoj studiji. U porodici su ga smatrali „čudakom“, jer je jedno vrijeme bio „religiozni tolstojevski anarhista“, potom je 1913. godine otišao u Pariz da kao pitomac i stipendista kralja Petra, intimnog prijatelja negovog oca i dede, studira na Agronomskom institutu. Ponovo su se iznenada susreli na „Solunskom frontu“ krajem januara 1918. godine, kada je Krakov prekomandovan u novi puk formiran od srpskih dobrovoljaca iz SAD i Kanade, koji su došli da pomognu svom narodu u predstojećim konačnim operacijama za oslobođenje. Tada je Ljotić već bio napustio Tolstojevo hrišćanstvo, a njegovi novi „reliogiozni savetnici“, ističe to Krakov sa dozom primjetne ironije, bili su Sveti Avgustin, Sveti Franja Salski i Blez Paskal. Ovdje na frontu, Ljotić je u džepu nosio jednu „malu ikonu na drvetu“, a bio se odrekao i negdašnjeg svog vegetarijanskog načina ishrane. Nikada nije htio da govori o ženama, a jednom prilikom je govorio da je namjeravao da se zakaluđeri nakon povratka iz Pariza, te da ga je u tome spriječio početak rata. Sve ovo Krakov navodi sa namjerom da pokaže koliko je bila nestalna ličnost njegovog rođaka i koliko je bio podložan različim vrstama uticaja i učenja, a da pri tome nije imao imao izgrađen sopstveni pogled na svijet.

Krakov opisuje i jednu neobičnu epizodu na frontu kada je uveseljavao svoje drugove kazivanjima o mladoj francuskoj igračici Denizet koju je upoznao u Solunu. Svi su se veselili tim lascivnim slikama, a samo je Ljotić zahtijevao da prekine sa pričanjem i još mu je rukom pokušao da zapuši usta. Krakov ga je tada u afektu snažno udario pesnicom u vilicu i gotovo nokautirao. Ljotić mu to nije uzeo za zlo, poljubio ga je i nakon toga su postali „najbolji prijatelji“. Zajedno su zahvaljujući samom čudu ili nekoj višoj promisli izbjegli i sigurnu smrt u rovu, jer su neposredno prije pada jedne bugarske granate na njihovu zemunicu bili napustili to mjesto i tako se spasili. U kasnijem proboju „Solunskog fronta“, Ljotić je pokazao neustrašivost i primjernu hrabrost, a teško je bio ranjen u ruku u borbama za oslobođenje Velesa.   

U poglavlju „Poslednji juriš“ Krakov prikazuje sudbonosne septembarske dane 1918. godine, kada je napokon započela velika saveznička operacija proboja „Solunskog fronta“ i konačnog oslobođenja Srbije. Posebno je to bilo dramatično za mlade srpske dobrovoljce iz SAD i Kanade, jer im je to bilo vatreno krštenje, a za Krakova i njegove stare saborce veliko uzbuđenje je proizlazilo zbog nestrpljenja da konačno započne i taj odlučujući dan, kao i zbog potpune svijesti o tome da učestvuju u jedinstvenom istorijskom događaju.

Krakov naglašava da je ratna aktivnost njegovog novog 5. pešadijskog puka, započela 16. septembra 1918. godine na Gradešničkoj kosi, a sve dalje je bila „slavna epopeja“, jer je tada Krakov neposredno sa svojom jedinicom osvojio tu važnu stratešku kotu. Zarobljeno je više od 800 bugarskih vojnika i time je praktično započet definitivni slom „bugarskog fronta“. Krakov priznaje da je to bio „najlepši momenat“ u njegovom „sedmogodišnjem ratovanju“. U daljim nastupanjima Krakovljeva jedinica je kao prethodnica probijala bugarske linije odbrane i nezadrživo napredovala kroz Pelagoniju i čitavu Makedoniju. Pri tome, opisuje i neke nevjerovatne detalje, kada je bio na granici smrti, kao prilikom greške njegovog podnarednika Ljubomira koji je slučajno aktivirao bombu koja mu je bila u džepu, a onda se „oduzeo od straha“ i nije znao da je odbaci od sebe. Nevjerovatnom prisebnošću Krakov je u posljednjem trenutku uzeo tu bombu i bacio je tako da je eksplodirala na svega nekoliko metara od njih dvojice. Zahvaljujući tome preživjeli su i ostali neprovrijeđeni.

Krakov sa ponosom naglašava da je lično predvodio grupu vojnika koja je prodrla u Veles i oslobodila ovaj važni strateški grad na Vardaru, napominje da su stalno stizale pohvale od komandanta, pukovnika Ljube Maksimovića, koga su vojnici iz poštovanja nazivali Ljuba „Bog“, ali ne zaboravlja da pomene i brojne hrabre mladiće koji su poginuli u tim borbama. U tom segmentu zapamćenja stvorene su prave male prozne minijature i priče o njima, što je u skladu sa Krakovljevim ciljem da od zaborava sačuva te brojne anonimne junake i stradalnike. Jedan od njih je bio i mladić iz Dalmacije, Borota, za koga Krakov naglašava da je bio najbolji njegov dobrovoljac, a poginuo je u jednom jurišu kada je bugarski metak pogodio i aktivirao bombu okačenu na njegovom pojasu. Opisana je i sudbina mladića Todora, takođe dobrovoljca porijeklom iz Dalmacije, koji je na jednom noćištu u Toplici doživio psihički slom zbog svega kroz šta je bio prošao u prethodnim danima. Krakov sa neizmjernim ponosom zapisuje i podatak da je tada pred kamerom šefa kinematografske sekcije fancuske armije dao izjavu kao srpski vojnik koji je prvi ušao u oslobođeni Veles. Taj zapis je ostao u trajnoj arhivi francuske armije, a Krakov ga je desetak godina kasnije pronašao i uvrstio u svoj dokumentarni film „Za čast otadžbine“, koji je bio prikazan 1930. Koliko je u tim ratnim operacijama zanos i oduševljenje srpskih vojnika bilo snažno najbolje kazuju Krakovljeve riječe: „Mi više ne trčimo, mi letimo, jer nam se čini da je smrt tu, na površini poludele zemlje, a ne i u vazduhu“.

Krakov opisuje da je na visovima kod Krive Palanke dočekao istorijski datum, 12. oktobar 1918. godine, kada je kapitulirala „Bugarska armija“, a bio je neposredni svjedok razoružavanja čitave te poražene i ponižene, a u godinama okupacije veoma krvoločne vojske. Naglašava da su na desetinama zarobljenih topova vidjeli grb sa dvoglavim srpskim orlom što je bio znak da je to ono isto naoružanje koje su Srbi morali da ostave prilikom povlačenja u jesen 1915. Nakon toga je Krakovljeva jedinica nastupala velikom brzinom i ulazila u Vranje, Leskovac, Prokuplje. Posebno je pažljivo opisao dolazak u razoreno i uništeno Prokuplje, gdje su još uvijek bili uočljivi prizori ugušenog Topličkog ustanka iz proljeća 1917. godine, kao i tragovi strašnih bugarskih zločina koji su uslijedili kao odmazda nad civilima nakon gušenja ustanka. Ljudi su ovdje zaboravili da se smiju, niko nije imao snage da se raduje, bili su opustošeni, pobijeni i zastrašeni. „U čitavom ovom kraju svi bunari su zajedničke grobnice“. Poznato je da je Krakov, povodom obilježavanja deset godina od Topličkog ustanka, u martu i aprilu 1927. godine, u listu Vreme, objavio seriju novinskih tekstova u kojima je dao iscrpniji pogled na ovaj veliki vojnički događaj, ali i ogromnu tragediju koju je preživio srpski narod u topličkom kraju pod bugarskom okupacijom u Velikom ratu.  

Sa mnogo više oduševljenja i radosti dočekao ih je narod u oslobođenom Kruševcu i Kragujevcu. Posebno je Kragujevac probudio najsentimentalnije Krakovljeve uspomene, jer je to bio njegov rodni grad, a još više od toga bilo je to „mesto susreta i ljubavi“ njegovog oca i majke. U kasnijim zapisima Krakov naglašava da je njegova jednica 14. novembra 1918. izbila u Šabac i da je imao čast da bude „prvi srpski oficir koji je stupio na teritoriju Austro-Ugarske, donoseći slobodu“. Tada je u Rumi upoznao iskrene srpske rodoljube, poput dr Žarka Miladinovića, koji ga je dočekao u ime formiranog „Narodnog veća“ srpskog Srema, a upravo tih dana je do Krakova stigla vijest i da je dobio za junaštvo pokazano na Krivoj Feji, u jesen 1915. godine, „Zlatnu medalju Obilića za hrabrost“.

Dalji zapisi Stanislava Krakova opisuju odlazak njegove jedinice u prestonicu Hrvatske, gdje ih je primio Svetozar Pribićević, vođa Srba u Austro-Ugarskoj, koji je došao da ih pozdravi u ime „Narodnog vijeća“. Iza toga su otišli vozom u Rijeku, gdje ih je dočekao oduševljeni narod. Tada su u Rijeci svoje trupe bili stacionirali i Francuzi, kao pobjednici u Velikom ratu. Time se zapamćenja o ratu smjenjuju kazivanjima o mirnodopskom uređivanju oslobođene zemlje i pojavi političkih problema, prije svega sa hrvatskim klerikalcima, koji su praktično već tad nagovijestili da će razoriti ovu zemlju i uvesti je u strašni Drugi svjetski rat. U ovim dijelovima zapisa, Krakov neprestano ukršta privatni i javni život, tako da se naspram njegovih ljubavnih doživljaja sa brojnim djevojkama, prije svega operskim pjevačicama i glumicama, pojavljuju i svjedočenja o političkim nemirima i stalnim nastojanjima hrvatskih austrofilskih političkih prvaka, predvođenih Stjepanom Radićem, da u prvim poratnim godinama izazivanjem pobuna i demonstracija pridobiju velike sile za formiranje „hrvatske republike“. Upravo zbog toga, Krakov je bio svjestan da nije slučajno to što niko od naroda nije u Zagrebu na ulicama dočekao srpsku vojsku.

Smjenjuju se u tim zapisima uspomene na brojne djevojke, koje su budile različite strasti i emocije kod mladog Krakova: Ljerka i Marija, kćerke bivšeg guvernera Rijeke, doktora Benca, mlada i erotična Rozita, supruga jednog mornaričkog oficira koji je bio u italijanskom zarobljeništvu. Nakon prekomande u Zagreb, gdje se vratio krajem decembra 1918. godine, u njegov emotivni život umiješaće se mlada sekretarica Anita, operska pjevačica Majda, operska pjevačica Eva i njena sestra Lola i brojne druge ljepotice i zavodnice. Možda baš zato te male emotivne zaplete možemo čitati kao kratke ljubavne priče, koje u velikoj mjeri funkcionišu kao autonomne cjeline u čitavoj ovoj knjizi.

Sa druge strane, analizirajući tadašnju zapaljivu političku situaciju, Krakov zaključuje da se u Zagrebu stvorila „podmukla atmosfera revolucije“ i da je u tom malograđanskom svijetu „obaranje i stvaranje država postalo“ neka vrsta „igre đavoljih šegrta“. Napominje da je tu na Jelačićevom trgu još prije njegovog dolaska, 5. decembra, bila u krvi ugušena jedna revolucija kada su bile dovedene kolone ogorčenih bivših austrougarskih vojnika da traže „povratak na ono što je za njih bilo staro dobro doba“. Zagreb je tada bio „pun mržnje, fijuka čelika, leševa i krvi. Revolucija je zaustavljena, mrtvaci su odneti, ulice su oprane, ali je duh mržnje i revolta ostao“. Krakov je neposredno bio svjedok jedne slične takve pobune na Jelačićevom trgu na samom kraju decembra, a Radićeva politička agitacija dovela je do toga da se na trgu zgomilala masa od dvadesetak hiljada ljudi, koja je izgovarala parole protiv „srbijanske vojske“ i kralja Petra, koga su podrugljivo nazivali „opančarom“. Klicali su nekakvoj „hrvatskoj republici“ i potpisivali peticiju velikim silama da im na „Mirovnoj konferenciji“ omoguće formiranje te republike, a samim tim i da ne ulaze u sastav nove kraljevine sa Srbima. Sve se to odigravalo neposredno pošto je 1. decembra Svetozar Pribićević, sa delegacijom „Narodnog vijeća“, donio ponudu regentu Aleksandru za ujedinjenje Hrvatske, Slovenije i Dalmacije u zajedničku novu državu Srba, Hrvata i Slovenaca.

Nekoliko mjeseci iza toga, u proljeće je u Zagrebu formiran štab armije a za načelnika je bio imenovan pukovnik Milan Nedić. Međutim, Krakov je ubrzo prekomandovan u Beograd, u „pešadijski bataljon Kraljeve garde“, što je iz osnova preokrenulo njegov život. Tada je prvi put upoznao i komandata garde, pukovnika Petra Živkovića, za koga se vjerovalo da je najuticajniji oficir u kraljevini i da je lično „iščupao osudu na smrt i streljanje svog najvećeg protivnika, pukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa“. Napominje da je bio u istoj jedinici sa poručnikom Dražom Mihajlovićem, koji je došao iz „Masalovićeve grupe“. Opisao je i jedan susret sa regentom Aleksandrom, koji se odmah sjetio njihovog druženja u Brestovačkoj Banji, kada je u ljeto 1906. njegov otac liječio starog kralja Petra.

Za Krakova će se boravak u gardi okončati neslavno, poslije svega tri mjeseca, a zbog jedne greške koju je napravio na Petrovdanskom balu u Oficirskom domu, povodom obilježavanja rođendana kralja Petra. Tada je bio u ljubavnoj vezi sa Martom, kćerkom bivšeg ministra vojnog, a na samom balu neoprezno je sa djevojkom ušao u ložu koja je bila namijenjena za regenta Aleksandra. Zbog te nehotične greške Živković ga je nemilosrdno prekomandovao u Đakovicu, u karaulu na albanskoj granici, i tako je jedan od najhrabrijih srpskih vojnika iz prethodnih ratova ponižen i po kazni poslat u „jugoslovenski Sibir“. Ni tu ga nisu ostavili na miru, nego su ga poslali u jednu „avanturističku misiju“ u kojoj je sa četom imao obavezu da uđe duboko na teritoriju Albanije i tu se stacionira i djeluje u slučaju potrebe, ako bi došlo do arnautske pobune na Kosovu.

Krakov se sasvim slučajno izbavio iz te neugodne vojničke pozicije tako što je konkurisao za prijem u četu „autoškole“ u Beogradu. Prošao je „nepažnjom“ administracije i vratio se u Beograd, a onda je uz podršku pukovnika Deroka ostao u jedinici „Autokomande“. Krakov sa radošću piše kako mu se u tim teškim danima dešavalo i ponešto lijepo na polju književnosti, jer je izdavač Cvijanović objavio njegov prvi roman Kroz buru, a kada je u časopisu Misao objavio jedan odlomak svog romana, urednik Masuka ga je pozvao na razgovor i izuzetno pohvalio njegov književni talenat, tvrdeći da nastavlja „tradiciju naših velikih pisaca-oficira, koji su još od Laze Lazarevića dali srpskoj književnosti dragocen prilog“. Bio je u tim danima uplovio i u turbulentnu ljubavnu vezu sa djevojkom Oljom, koja je bila prožeta ljubomorom i nepovjerenjem. Uprkos svemu, izgledalo je da je život Stanislava Krakova napokon krenuo da plovi prema mirnijim lukama.

Onda se desilo ono što može biti zapisano samo „đavoljom rukom“. Nehotično je zakasnio jednoga jutra u kasarnu, a potpukovnik njegove jedinice Andreja Lazarević ga je uvrijedio, kazao mu da nije za vojsku i napisao mu kaznu koju nije doživio za svih sedam svojih ratnih godina. Predugo povređivan i ponižavan, Krakov je tu kaznu doživio kao kap u prepunjenoj čaši i 18. juna 1920. godine izvršio je pokušaj samubistva. U zapamćenjima je detaljno opisana ta granica na kojoj se čovjek nalazi dok lebdi između života i smrti. Preživio je samo zahvaljujući nekoj višoj sudbini, nakon tri i po sata duge operacije grudi, a zatim i šest nedelja borbe organizma sa smrću. O svemu tome, kako je to upečatljivo interpretirano, Krakov je napisao i poznatu novelu „Kako sam se ubio“, potvrđujući time još jednom gustu mrežu niti koja je prožimala njegovo književno stvaranje sa životom. Krakov zapisuje i sjećanja na posjete koje mu je u bolnici činila književnica Isidora Sekulić. Dolazila je dva puta nedeljno i „donosila mu guščje džigerice, šampanjac i blaženu nežnost“. Isidora je tada kao neka „dobra vila“ saopštila svom mladom književnom poznaniku jednu veliku životnu istinu: „Ljudi koji traže smrt su baš oni koji najviše vole život. Ja u vama vidim život u najlepšem obliku“.

Prvi dio Krakovljevih sjećanja završava se upravo konstatacijom da je preživio pokušaj samoubistva i da je tada počeo njegov „treći život“. Hirurg koji ga je operisao, doktor Petrović, saopštio mu je na kraju veliku istinu da ga nije spasilo ništa drugo nego „jedna divlja, čelična volja za životom“.  

.Drugi dio knjige Život čoveka na Balkanu, naslovljen „Kroz Austriju“, u tri poglavlja: „Izvan zakona“, „Spaljena prošlost“, „Jedna mala kapela u noći“, opisuje emigrantske dane Stanislava Krakova u austrijskim Alpima, u ljeto 1945. godine, kada je bio stavljen „izvan zakona“ i kada su ga titoistički špijuni, uz brojne druge tadašnje emigrante koji su bili prinuđani da napuste otadžbinu,  progonili kao zvijer da bi ga uhapsili i odveli na za njega sramno suđenje za „izdaju zemlje“. Ukazujemo na zapažanje da je ovaj dio zapamćenja komplementaran sa srodnim knjigama u kojima je opisao teške dane okupacije. Izdvajamo dva naslova: Na oštrici noža (1963) i Prepuna čaša čemera (1968), koje su između svega ostalog bile posvećene generalu Milanu Nediću. Ako su u prvom dijelu zapamćenja Stanislava Krakova dominirale ratna i politička slika svijeta, u drugom dijelu knjige dolazi do izražaja nepomirljivi sukob ideologija. Krakov upravo zbog jedne takve isključive totalitarne ideologije, koja je igrom velikim sila pobjednica u Drugom svjetskom ratu prigrabila vlast u Jugoslaviji i počela da je zloupotrebljava na najbrutalniji način istrebljujući ideološke neistomišljenike, postaje ne samo „izgnanik bez zemlje i bez nade“, nego i progonjena ličnost.

Iz Beograda Krakov je sa suprugom Ivankom i kćerkom Milicom, za koje ga je vezivala iskrena supružanska i roditeljska ljubav i odanost, otišao još u avgustu 1944. godine u Austriju, ali su njegova azilantska stradanja započela desetak mjeseci kasnije, u ljeto 1945. godine, kada je titoistička država uspjela da pridobije dozvolu francuskih vlasti da može hapsiti jugoslovenske građane smještene u austrijskim Alpima, koji su tada pripadali francuskoj okupacionoj zoni. Krakov nas upoznaje sa činjenicom da je u jednoj od takvih racija bio uhapšen i bivši ministar prosvete i crkvenih djela u okupacionoj vladi Milana Nedića, profesor Vojne akademije, Velibor Jonić, a da je nakon toga osuđen na smrt na ideološki organizovanom i montiranom sudskom procesu u Beogradu.

Sve to je za Krakova kao iskusnog ratnika, sa nevjerovatnom intuicijom samodržanja, bio znak da mora preći u ilegalni i gerilski način života. Zahvaljujući tome, preselio se sa porodicom dublje u alpska sela, a onda je pažljivo proučio teren i sve važne fortifikacije, planinske kolibe, riječne prelaze i planinske prevoje u okolini Bregenca i sela Bezau, što mu je pomoglo da se na vrijeme ukloni pred neposrednom potjerom. Ponovo dolaze do izražaja nevjerovatna piščeva memorija i rekonstruisanje gotovo svih lokaliteta po kojima se kretao, kao i svih onih autentičnih osjećanja koja je tada doživljavao. U trenucima dok je ponovo bježao, odlikovani junak iz Velikog rata, po svemu nesumnjivi heroj, iskreno priznaje da je njegovo „srce uplašeni gavran koji skače i hoće da izleti iz grudnog koša“. Javljaju mu se u tim časovima iste one vizije koje je doživljavao u ratnim godinama i iskazuje ih u dvjema rečenicama: „Moj život je moja sloboda. Sve je drugo smrt“.

Krakov sa velikim poštovanjem prikazuje odanost i hrabrost svoje supruge Ivanke, koja je baš u tim najtežim časovima pokazivala najveću prisebnost i pomogla mu da preživi dok se skrivao po alpskim kolibama i katunima. Zato je i napravio pravu malu porodičnu hroniku o porijeklu i životu svoje supruge, koja je još kao šesnaestogodišnja učenica gimnazije, one teške 1915. godine, boraveći u Trstu zajedno sa svojom majkom Milicom Mihajlović, koja je bila zubni ljekar kralja Petra, bila osuđena na smrt od Austro-Ugarskih vlasti, pod optužbom da su radile kao špijuni za srpsku vojsku. Sličnu sudbinu Krakovljeva supruga doživjela je i 1943. godine kada su je na gotovo istom mjestu, usred rata i okupacije, bile uhapsile Pavelićeve ustaše. Pravo čudo je spasilo da ostane živa u oba tragična događaja, ali je svaki put pokazala nevjerovatnu hrabrost i prisebnost.

Posebno su važni oni dijelovi tih zapamćenja u kojima se pominje Marko Ristić, njihov porodični predratni prijatelj, koga su iz milošte nazivali „Makica“, a sada komunistički ambasador u Parizu, kao i njihov predratni prijatelj Koča Popovića, sada načelnik generalštaba titoističke vojske. Tragičnu ratnu sudbinu srpskog naroda u Drugom svjetskom ratu, Krakov najbolje iskazuje u jednom razgovoru sa francuskim obavještajnim oficirom, kada ga je pitao kako je sa porodicom došao u Austriju: „Između dva zla, izabrao sam manje. Pobegao sam sa porodicom ispred Crvene armije. Za vas je teško da to razumete. Vi niste imali dva pokreta otpora koji su se uzajamno uništavali, ni dva građanska rata pod okupacijom, i u trenutku pobede, umesto povratka kralja, koji je uveo zemlju u rat na strani današnjih pobednika, niste imali dolazak na vlast komunista koji su u svakoj ličnosti, istaknutoj u monarhiji kakva je bila naša zemlja do rata, gledali neprijatelja koga treba odmah likvidirati“.

U tim teškim trenucima Krakov se sjetio i jednog svog poznanika iz Beograda, komuniste i ljekara, s kojim ga je vezivala zajednička strast prema numizmatici. Taj ljekar ga je pozvao nekoliko nedelja prije odlaska u egzil, u avgustu 1944. godine, da pođe sa njim u šumu, gdje su ga bili pozvali partizani, a poručili su mu da pozove i Krakova sa sobom i da je to posljednji trenutak za odluku. Međutim, kada mu je Krakov iznio da njegova ideološka gledišta nisu bliska sa tim pokretom, ovaj mu je bez okolišenja saopštio da će ga komunisti objesiti kada uzmu vlast. Logično je onda što su u kasnijim listama „ratnih zločinaca“, komunisti stavili i ime Stanislava Krakova i raspisali za njim potjernice u kojima je bio izvan svakog zakona. Možda je najbolje tumačenje ovih nezavršenih stranica Krakovljevih sjećanja o danima provedenim u Austriji 1945. godine, završiti jednom njegovom bolnom životnom istinom: „Pedeset mi je godina, ali mi se čini da je iza mene čitavo stoleće borbe na život i smrt“. To je u samo jednoj rečenici, ali nesumnjivo nepogrešivo, sažeto iskustvo o teretu koji nosi u sebi život svakoga čovjeka kome je sudbina dodijelila da se rodi i živi na Balkanu.

Ukratko zaključujemo da je gusti splet veoma preciznih i dramatičnih sjećanja Stanislava Krakova, upečatljiva naracija, kao i važnost istorijskih događaja u kojima je učestvovao ili im je bio neposredni svjedok, učinio da njegova knjiga Život čoveka na Balkanu izraste u jednu od interpretativno najizazovnijih autobiografsko-memoarskih knjiga srpske književnosti. Posebno je impresivna nevjerovatna veristička preciznost, smirenost i objektivnost u predočavanju sjećanja na brojne događaje, sopstvene odluke, emocije i postupke, ali i pojedince i njihove sudbine, na različite lokalitete i susrete sa najraznovrsnijim ljudima.

Zahvaljujući svemu tome, zapamćenja Stanislava Krakova doživljavaju spontane i nenametljive dokumentarno-umjetničke metamorfoze i preobražavaju se u čitav niz srodnih žanrovskih oblika. U cjelini gledano knjigu Život čoveka na Balkanu možemo čitati prevashodno kao autobiografsko-memoarsko djelo, ali u fragmentima se prepoznaju i dijelovi „vaspitnog romana“, napisanog u prvom licu i prožetog dubinskim introspekcijama i samoanalizama. Možemo je čitati i kao vijenac „kratkih priča“ o ljudima i događajima iz više ratova, a fragmentarno se prepoznaju i crte „porodične hronike“, iz rodoslova njegovog oca, njegove majke i njegove supruge. Pojedine dijelove ove knjige možemo čitati i kao kratke „psihološke studije“, poput kazivanja o ličnosti Dimitrija Ljotića, ali i o fenomenu straha i junaštva, o tankoj granici između života i smrti. Moguće je u ovoj knjizi pratiti i dokumentarno-umjetničke puteve preobražavanja zapamćenja u prave male „istoriografske studije“, poput zapisa o „Aneksionoj krizi“ 1908. ili „Solunskom procesu“ 1917. godine i strijeljanju Dragutina Dimitrijevića Apisa. Sve to zajedno učinilo je da čitanje knjige Život čoveka na Balkanu preraste u istinsku saznajnu avanturu i umjetničko iskustvo.  

~~~ KRAJ ~~~

PODELITE OVAJ TEKST NA: